ستاره قاسمی - چند روز پیش خبری در رسانه‌های اجتماعی منتشر شد که واکنش‌های بسیاری به دنبال داشت؛ مرکز ملی فضای مجازی در نامه‌ای به «مارک زاکربرگ» نسبت به سوءرفتار «اینستاگرام» اعتراض کرد و به شرکت «متا» اولتیماتوم داد. «متا» شرکت بزرگ آمریکایی و مالک پیام‌رسان‌ها و برنامه‌های محبوبی مانند «واتساپ» و «اینستاگرام» است. این دو پلتفرم که هر کدام چند میلیارد بار فقط در «گوگل‌پلی» دانلود شده‌اند بعد از شروع التهابات اجتماعی متاثر از مرگ دلخراش مهسا امینی در ایران فیلتر شدند اما مسئولان ایرانی معتقد هستند «متا» باید پاسخگوی تاثیرگذاری اینستاگرام در حوادث اخیر کشور باشند.

این در حالی است که بسیاری از مردم، اعتقاد دیگری دارند. فضای «اکسپلور» اینستاگرام با بهره‌گیری از هوش مصنوعی، سلایق و علایق کاربر را شناسایی کرده و مبتنی بر آنها محتوای تصویری و ویدئویی پیشنهاد می‌کند. به طور مثال اگر شما مدتی روی صفحات سینمایی یا فوتبالی یا تربیت فرزند تمرکز کنید، بعد از مدتی «اکسپلور» شما مملو از صفحاتی با محتوای مشابه خواهد شد اما منتقدان بر این باورند با وجود جست‌وجوهای متناوب درباره اتفاقات اجتماعی و سیاسی کشور، هیچ اثری از چنین محتواهایی در اکسپلورشان دیده نمی‌شود.

البته پاسخی هم وجود دارد؛ پست‌های مربوط به حوادث سه ماه گذشته ایران به دلیل محتواهای خشونت‌بار ممکن است از نظرها پنهان بمانند؛ شبیه به فیلترینگ هوشمندی که گوگل برای کودکان در نظر گرفته و البته مسئولان دولت سیزدهم به تمام مردم ایران تعمیم داده‌اند! هرچند چنین پاسخی هم چندان قابل پذیرش نیست، چرا که تحلیل‌ها، یادداشت‌ها و اخبار زیادی بدون محتوای تصویری یا ویدئویی خشونت‌بار در این خصوص نوشته و منتشر شده که می‌تواند در «اکسپلور» اینستاگرام به نمایش دربیاید.

به هر ترتیب مرکز ملی فضای مجازی ایران به شرکت متا فرصت داده «به منظور فراهم شدن امکان فعالیت پایدار سکوهای مذکور، اقدامات لازم از جمله معرفی نماینده رسمی مسئولیت‌پذیر مستقر در ایران حداکثر تا ۱۰ روز پس از دریافت نامه از سوی آن شرکت وفق سیاست‌ها و مقررات کشور در خصوص نحوه فعالیت شرکت‌های خارجی در حوزه فضای مجازی کشور صورت پذیرد»؛ اتفاقی که بعید به نظر می‌رسد از سوی شرکت آمریکایی جدی گرفته شود. البته «متا» که پیش‌تر «فیسبوک» نامیده می‌شود با مدیریت زاکربرگ متهم به افشای اطلاعات 50 میلیون کاربر بوده و عده‌ای نگران وقوع اتفاقاتی مشابه برای کاربران ایرانی هم بودند.

«واتس‌اپ» و به‌ویژه «اینستاگرام» همراه با تلگرام در حال حاضر محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی میان کاربران ایرانی محسوب می‌شوند و فیلترینگ آنها ضربات سهمگینی به اقتصاد دیجیتال و اقتصاد چندین میلیون خانواده وارد کرده، چرا که فضایی برای تبلیغ و عرضه محصولات کوچک و بزرگ بوده است.

مسئولان در واکنش به انتقادات گسترده بارها بر لزوم کوچ کاربران ایرانی به پلتفرم‌های داخلی تاکید کردند اما در عمل موفق نشدند چنین کاری را انجام دهند. جالب این‌جاست که عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با اشاره به رشد کاربران پیام‌رسان‌های داخلی گفته: «روبیکا با 35 میلیون کاربر فعال ماهانه و 15 میلیون مراجعه روزانه پرترافیک‌ترین سکوی داخلی محسوب می‌شود». وزیر ارتباطات در شرایطی خبر افزایش تعداد کاربران پیام‌رسان‌های بومی را منتشر کرد که بر ‌اساس بررسی‌های «دیجیاتو»، کانال رسمی اطلاع‌رسانی او در «روبینو» 23 هزار و 900 نفر دنبال کننده دارد. همچنین کاربران دنبال‌کننده او در «آی‌گپ» 3 هزار و 387 نفر، در «بله» 2 هزار و 80 نفر، در «سروش» هزار و 744 نفر، در «ایتا» هزار و 126 نفر و در «گپ» 315 نفر است. تعداد کاربران دنبال‌کننده وزیر ارتباطات در این 6 پیام‌رسان بومی در ‌نهایت به 32 هزار و 552 نفر رسیده اما او از 35 میلیون کاربر فعال حرف می‌زند!

 این در حالی است که خانواده‌های دارای فرزند محصل به ناچار باید از سامانه «شاد» و کانال‌های موجود در روبیکا استفاده کنند اما این اجبار هم نتوانسته پلتفرمی که هزینه‌های سنگینی برای ساخت و تبلیغش شده را وارد فضای رقابتی با پیام‌رسان‌های خارجی کند.

مهم‌ترین دلیل این اتفاق نیز که بر هیچ‌کس پوشیده نیست، نگرانی کاربران از درز اطلاعات و حساس شدن دستگاه‌های امنیتی است. در ماه‌های گذشته تصاویر و ویدئوهای متعددی از درخواست‌های عجیب و غریب پیام‌رسان‌های داخلی مبنی بر اجازه دسترسی به مواردی مانند «لوکیشن» منتشر شده است؛ اتفاقاتی که منجر به حذف این برنامه از «گوگل پلی» شد.

در این میان تحلیل‌های حیرت‌انگیزی نیز دیده می‌شود. به طور مثال «اگر هزینه تلفات کرونا را پذیرفته بودیم و کلاس‌های دانشگاه و مدارس تعطیل نمی‌شدند و فضای مجازی به دست جوانان داده نمی‌شد، امروز با این وضعیت مواجه نبودیم» این جمله را فرمانده سپاه صاحب‌الزمان استان اصفهان گفته که نشان می‌دهد درک درستی از مخاطب‌شناسی در سطوح مختلف وجود ندارد.

اگر پلتفرمی مانند تلگرام با وجود فیلترینگ‌ شدید همچنان میان مردم ایران محبوب است، به دلیل فراهم‌سازی بهترین امکانات به ساده‌ترین شکل بوده؛ رسانه‌های اصول‌گرای داخلی مانند «فارس» و «تسنیم» که از فیلترینگ و طرح موسوم به «صیانت» هم حمایت می‌کنند، کانال‌های فعال در «تلگرام» فیلترشده دارند؛ کانال‌های هر دو خبرگزاری بیش از یک میلیون عضو دارد و جالب‌تر اینکه «تیک آبی» هم دریافت کرده است! این مسئله نشان می‌دهد فیلترینگ و تلاش برای کوچ اجباری به پلتفرم‌های ایرانی در عمل کاملا شکست خورده و حتی رسانه‌های همسو با دولت نیز می‌دانند برای جذب مخاطب و «وی‌یو» باید فیلترشکن نصب کنند!