مصلحت‌اندیشی در بیان عمق بحران آب در پایتخت؟!

سعیده علیپور

دیروز پیامکی با این مضمون و به امضای شرکت آب و فاضلاب تهران به اغلب شهروندان تهرانی ارسال شد: «کمبود بی‌سابقه منابع آب تهران در پی کاهش 70 درصدی بارش‌ها» در این پیام، به شهروندان هشدار داده شده است که: «تنها با کاهش مصرف آب می‌توانیم از این بحران عبور کنیم.»

اما این هشدار که این روزها در میان انبوه خبرهای ناخوشایند، گم شده یا دستانی آن را به پس و پشت اخبار می‌رانند، چندی است که تهران و بسیاری از شهرهای کشور را تهدید می‌کند؛ با این تفاوت که این بار به لبه پرتگاه نزدیک‌تر شده‌ایم.

چند روز قبل خبرگزاری صداوسیما از کاهش ذخایر سد لتیان خبر داد و گزارشگر این رسانه در یک ارتباط تصویری زنده اعلام کرد که «ارتفاع حجم آب سد لتیان ۱۹ میلیون متر مکعب پایین‌تر از تراز طبیعی است که نسبت به هفته گذشته، یک میلیون مترمکعب کاهش داشته و این میزان آب بدون در نظر گرفتن آب سایر سدها، به اندازه مصرف 6 روز شهروندان است».

برآورد میزان آب تنها برای شش روز، خبری در نوع خود تکان‌دهنده بود و خیلی زود در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد.

در سال‌های اخیر کمبود آب در هر منطقه جغرافیایی ایران، مساوی با اعتراضات و تنش‌های چشمگیر بوده است. تجربه سال‌های اخیر در خوزستان و اصفهان و همدان و ... هم موید همین نظر است.

همین تکان و اوج گرفتن نگرانی‌ها کافی بود که خبرهای بعدی تعدیل شود. به طوری که خبرگزاری ایرنا براساس اعلام شرکت آب منطقه‌ای تهران خبر داد که همه سدهای پنج‌گانه تأمین‌کننده آب شرب تهران در مدار قرار دارد و تامین و ارسال آب جهت مصارف شرب تهران از سدهای امیرکبیر، لار، طالقان و ماملو در حال انجام است.

لاپوشانی اخبار مربوط به بحران آب اما با شیوه‌ای مشابه مدتی قبل هم تکرار شده بود. به طوری که در روزهای ابتدایی آبان، از قول مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران خبری منتشر شد مبنی‌بر اینکه ذخایر آبی پایتخت فقط برای ۱۰۰ روز کافی است. اما با افزایش نگرانی‌ها این خبر هم از سوی روابط عمومی این شرکت تکذیب شد. این روزها مسئولان دیگری هم بوده‌اند که ابتدا از کمبود ذخایر آب شرب سخن گفته‌اند اما در اظهار‌نظرهای بعدی کوشیده‌اند طوری سخن بگویند که جامعه احساس نگرانی نکند.

با وجود همه این تعارف و تکلف‌های مسئولان امر، کارشناسان، وضعیت تامین آب در بسیاری از شهرهای کشور علی الخصوص پایتخت را بحرانی می‌دانند و معتقدند در صورت ته کشیدن آب تهران که چندان هم نامحتمل نیست؛ یک ابر بحران در انتظار پایتخت‌نشینان خواهد بود. بحرانی که بسیاری از امور را به حاشیه می‌برد و تنها یک سوال بزرگ را طرح می‌کند؛ آیا مدیریت در کشور از انتزاعات عبور کرده و بحران‌های واقعی را خواهد دید؟

این در حالی است که به به نظر می‌رسد تاکنون اقدامات صورت گرفته برای حل بحران آب کافی نبوده و نگاه دولت‌های مختلف از جمله دولت فعلی در بخش مدیریت تامین تنها برای چند ساعت پیش روست. نگاهی که نه تنها سالهای روشنی را پیش رو قرار نمی‌دهد که شهروندان را نگران روزهای پیش رو کرده است.

 سدهای تهران فقط ۱۶ درصد آب دارند

دیروز سخنگوی صنعت آب گفت که اکنون سدهای تهران ۷۰ درصد کاهش بارندگی دارند و مخازن ۱۶ درصد پر هستند که ۲۱ درصد نسبت به سال گذشته کاهش یافته است.

فیروز قاسم‌زاده در نشست خبری در جمع خبرنگاران اظهار داشت: «از ابتدای سال آبی به طور متوسط ۲۸ میلیمتر بارندگی داشته‌ایم که نسبت به متوسط بلندمدت (۵۴ ساله) ۱۶ درصد کاهش داشته، البته میزان بارندگی مشابه سال گذشته بوده و اختلاف اندک است».

با این حال نگرانی ایجاد شده را با بیان جمله دیگری تعدیل کرد و افزود: «علیرغم کاهش بارندگی ورودی به مخازن سدها نسبت به سال گذشته ۱۳ درصد رشد داشته و میزان آب ورودی به سدهای کشور در حال حاضر ۲.۷ میلیارد متر مکعب است و ۵ درصد آب کمتری از مخازن سدها خارج شده است».

او حتی در این نشست از مدیریت مصرف و طرح‌های تشویقی و تبیهی برای پر مصرف‌ها و خوش مصرف‌های آب تهران گفت. سیاست‌هایی که از نظر او روی مصرف آب اثر دارد ، اما از نشر کارشناسان حوزه اب و فاضلاب اصلا و ابدا کافی نیست.

مهدی زارع، زمین شناس و کارشناس آب نشت قدیمی سیستم توزیع آب در زیر شهر تهران مشکل مهم می‌داند که بخش عمده‌ای از هدر رفت آب به آن مربوط است. این در حالی است که این شبکه بعد از چندین دهه هنوز نوسازی نشده است. به گفته او، شادروان مهندس مهدی بازرگان در سال 1331 در زمان دولت زنده‌یاد دکتر محمد مصدق مسئول احداث شبکه لوله‌کشی آب تهران شد و آن را به ثمر رسانید. زارع می‌افزاید: «به دلیل آنکه بخش‌هایی از شبکه توزیع آب تهران از اوایل دهه 30 شمسی -‌حدود 70 سال قبل- قدمت دارد، نشتی بین 10 تا بیش از 40 درصد آب جاری تهران گزارش می‌شود».

در سال‌های اخیر کمبود آب در هر منطقه جغرافیایی ایران، مساوی با اعتراضات و تنش‌های چشمگیر بوده است. تجربه سال‌های اخیر در خوزستان، اصفهان، همدان، ... هم موید همین مدعاست

مدیریت اشتباه در حوزه آب

براساس اعلام شرکت آب و قاضلاب تهران، در حال حاضر ۵۰ درصد از آب تهران از منابع سطحی و ۵۰ درصد از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود. موضوعی که به عقیده کارشناسان انداختن مشکل از امروز به فرداست. خالی شدن منابع آب زیر زمینی به قیمت خشکسالی‌ها و فرونشست‌های شدید نه چندان دور.

آخرین داده‌های جمع‌آوری‌شده از شهرهای اقماری تهران نشان می‌دهد زمین در برخی مناطق، به دلیل فرونشست زمین که با افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی تشدید شده، در حال ترک‌خوردن است. بیشینه مقدار فرونشست زمین در دشت‌های ورامین، ری، تهران، شهریار و معین‌آباد به ترتیب به 13، 25، 7، 36 و 25 سانتی‌متر در سال می‌رسد. مناطق 16، 17، 18، 19 و 20 تهران که بخش‌های مرکزی و جنوبی پایتخت را در بر می‌گیرند، در مقایسه با منطقه شمالی بیشتر در معرض فرونشست زمین هستند.

تهران و پیرامون آن تنها دو درصد از منابع آبی کشور و بیش از 20 درصد جمعیت را در خود جای داده‌اند. مصرف آب در پایتخت بیش از یک میلیارد مترمکعب در سال است که یک‌سوم آن از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود. سرعت مصرف آب زیرزمینی بسیار سریع است و نمی‌توان آن را به‌طور طبیعی دوباره پر کرد. بیش از 50 سال قبل آب زیرزمینی تهران از طریق قنات‌ها قابل دستیابی بود.

در همین باره رضا حاجی‌کریم یک عضو هیات مدیره فدراسیون صنعت آب نیز از مصرف ذخایر استراتژیک آب در تهران خبر داده است.

به گفته او: «به خاطر وضعیت وخیم آب تهران، در غرب، حقابه دشت قزوین و دشت‌های دیگر مانند ساوجبلاغ و شهریار را صرف تامین آب شرب می‌کنیم و در شرق تهران هم همه ظرفیت‌های آبی سد‌های لار، لتیان و نمرود را به علاوه چاه‌های عمیق استان، خرج تامین آب آشامیدنی مردم کرده‌ایم».

دیروز پیامکی با این مضمون و به امضای شرکت آب و فاضلاب تهران به اغلب شهروندان تهرانی ارسال شد: «کمبود بی‌سابقه منابع آب تهران در پی کاهش 70 درصدی بارش‌ها» در این پیام، به شهروندان هشدار داده شده است که: «تنها با کاهش مصرف آب می‌توانیم از این بحران عبور کنیم»

بحران آب و افزایش جمعیت

براساس تحقیقات، یک درصد افزایش جمعیت به افزایش چهار درصدی تقاضا برای آب منجر می‌شود، چون این جمعیت نیازمند مواد غذایی، شرب، امکانات بهداشتی، صنعتی، خدماتی، توسعه شهری و ... است که تأمین تمام این نیازها بدون مصرف آب امکان‌پذیر نیست.

این در حالی است که ایران با جمعیتی حدود 85 میلیون نفر منابع آبی محدودی را در اختیار دارد که براساس تخمین مؤسسات بین‌المللی این منابع در سال‌های آتی کمتر هم خواهد شد. موردی که به نظر می‌رسد علاقه‌مندان افزایش جمعیت آن را به کلی از یاد برده‌اند.

در همین باره محمدعلی بنی‌هاشمی، کارشناس حوزه آب می‌گوید: «اقدامات صورت گرفته برای حل بحران آب کافی نیست و جای نگرانی جدی دارد، روالی که دولت‌های مختلف طی کردند در جهتی نیست که دلگرم‌کننده و به سمت حل مسئله باشد، عمدتا نگاه دولت‌های مختلف از جمله دولت فعلی در بخش مدیریت تامین است. مثلا اینگونه است که جمعیت در حال افزایش است و ما هم باید به سمت تامین نیازهای شرب و بهداشت برویم، همه هم و غم این است که چگونه آب مورد نیاز را تامین کنند و به مدیریت تقاضا و نگرش جامع کمتر توجه می‌شود و این یک مسئله حاد و بغرنج است».

زمانی نگران تامین آب برای نسل‌های آینده بودیم، اما اکنون با مدیریت ناکارآمد آب برای نسل فعلی هم نگرانیم. ابر چالشی که می‌تواند کشور را با بحرانی بسیار جدی‌تر از آنچه در آن هستیم مواجه کند.