مجید مسعودی

در جدیدترین تحول در ارتباط با مذاکرات احیای برجام، دیروز ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه از ارسال پاسخ ایران به نظرات آمریکا خبر داد و از این گفت که «متن ارسالی دارای رویکردی سازنده با هدف نهایی کردن مذاکرات است». ساعتی بعد یک سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا ضمن تایید دریافت پاسخ ایران از طریق هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفت: «پاسخ ایران سازنده نیست». در حال حاضر اختلاف‌های دو سوی ماجرا بر سر چیست؟ آیا ارتباطی میان این رفت و آمدهای پینگ‌پنگی با سیاست داخلی آمریکا وجود دارد؟

دعوا بر سر چیست؟

از فحوای اظهارات مقامات رسمی اینگونه برمی‌آید که در حال حاضر اختلاف دو طرف آمریکایی و ایرانی بر سر دو موضوع است: یکی تضمین‌های آمریکا به ایران برای بهره‌مندی از منافع اقتصادی برجام و دیگر اورانیوم غنی‌شده کشف شده در سه سایت اعلام نشده ورامین، مریوان و تورقوزآباد. در ارتباط با موضوع اول، خروج یک‌طرفه ترامپ از برجام، ایران را به این هراس انداخته است که اگر رئیس‌جمهور بعدی آمریکا جمهوری‌خواه باشد یا کنگره در اختیار جمهوری‌خواهان قرار گیرد- چنانچه با توجه به فضای داخلی آمریکا هر دو احتمال قوی است- آنگاه این احتمال وجود دارد که هیأت حاکمه آمریکا مانند آنچه در سال 2018 رخ داد تصمیم به خروج یک‌طرفه از برجام بگیرد. با این وصف تکلیف ایران چیست؟

اما گویا مسئله دوم قدری بغرنج‌تر است. اگرچه حل مشکل اول تنها در گرو اراده سیاسی آمریکا است، اما مسئله اورانیوم‌های غنی‌شده در سه سایت اعلام نشده ورامین، مریوان و تورقوزآباد، پای یک نهاد بین‌المللی را هم به میان می‌آورد. استراتژی ایران این است که مانند سال 2015، این نوع ادعاها طی مذاکرات سیاسی ایران و آمریکا حل‌وفصل شود و پای آژانس به میان نیاید. اگر این ادعاها در همین زمان حل‌وفصل نشوند، به عنوان ابزار فشاری علیه ایران باقی خواهند ماند چرا که در منظر ایران، آژانس در گذشته به عنوان ابزار فشار و چانه‌زنی قدرت‌های بزرگ عمل کرده است. توضیح بیشتر از سال 2001 با کشف اسنادی از یک لپ‌تاپ متعلق به دانشمندان هسته‌ای ایران و نیز کشف سانتریفیوژهای خریداری شده آلوده به اورانیوم با غنای بیش از 90 درصد، مدیرکل وقت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش‌های مربوط به ایران از «احتمال وجود ابعاد نظامی برنامه هسته‌ای ایران» سخن می‌گفت. گرچه مسئولان جمهوری اسلامی همواره وجود چنین برنامه‌ای را رد می‌کردند، اما این پرونده- که به PMD مشهور شده بود- همواره به عنوان دستاویزی برای تحریم و فشار غرب علیه ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت تا اینکه در نتیجه مذاکرات منجر به برجام در سال 2015، پرونده PMD (ابعاد احتمالی فعالیت‌های هسته‌ای ایران) هم مختومه اعلام شد. در واقع بعد از اینکه برجام به نتیجه رسید، مدیرکل وقت آژانس طی گزارشی این پرونده را مختومه اعلام کرد. در حال حاضر ایران نیز در پی چنین کاری است و می‌خواهد موضوع سه سایت اعلام نشده‌ای که در آن اورانیوم غنی‌شده کشف شده است، از طریق سیاسی حل و فصل شود و نه بازرسی‌های آژانس. موضوعی که این‌بار آمریکایی‌ها موافق نیستند و معتقدند آژانس باید مستقلا به وظایف خود عمل کند.

به نظر می‌رسد معنای غیرمستقیم خبر وال استریت ژورنال مبنی بر اینکه توافق ممکن است چند هفته طول بکشد، این است که دولت بایدن نمی‌تواند تا پیش از انتخابات کنگره آمریکا در این مورد تصمیم‌گیری کند

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران چهارشنبه گذشته در کنفرانس خبری خود با سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در مسکو می‌گوید: «اولا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید از رفتار سیاسی خود فاصله بگیرد و صرفا بر تکلیف و وظیفه فنی خود متمرکز شود ثانیا برای ایران قابل قبول نیست که پس از بازگشت همه طرف‌ها به برجام مجددا شاهد برخی دیدگا‌ه‌های سیاسی و اتهامات بی اساس آژانس باشیم».

 در همین ارتباط یک وب‌سایت خبری آمریکایی به‌نام «اکسیوس» از یک «مقام دولتی که نخواسته است نامش فاش شود» اینگونه نقل می‌کند: «ما به ایرانی‌ها گفتیم که حل پرونده با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عهده آنهاست و دلیلی وجود ندارد که آن را به روز اجرای مجدد مرتبط کنیم».

روس‌ها هم که گویا مدافع مواضع ایران در این مذاکرات هستند، راه میانه‌ای در پیش گرفته‌اند. «میخائیل اولیانوف»، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی و نماینده ارشد این کشور در مذاکرات هسته‌ای احیای برجام در گفت‌وگو با روزنامه روسی «ایزوستیا» می‌گوید: «ایران باید به سوالات اساسی [آژانس بین‌المللی انرژی اتمی] در حدی که می‌تواند پاسخ دهد تا در شورای حکام برای خارج کردن این موضوع از دستور کار تصمیم‌گیری شود».

او تاکید کرد که «ایران به شرکای غربی مذاکرات وین که از اعضای شورای حکام هستند، اعتماد ندارد که این بی‌اعتمادی دلیل دارد».

اولیانوف درباره سناریوی باز ماندن پرونده هسته‌ای ایران در شورای حکام پس از به نتیجه رسیدن مذاکرات احیای برجام گفت: «این ابزار قدرتمندی در دستان کشورهای غربی است. مسئله‌ای ایجاد شده است و آن‌ها هر کاری می‌کنند تا این موضوع مختومه تلقی نشود. به همین دلیل است که برای ایران مهم بود از تمامی شرکای برجام تضمین بگیرد که این مسئله را در شورای حکام مطرح نخواهند کرد. اگر تهران توضیحات لازم را به آژانس بدهد، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس گزارش رضایت‌بخشی درباره این موضوع خواهد نوشت».

در جدیدترین تحول در ارتباط با مذاکرات احیای برجام، ایران از پاسخ خود به نظرات آمریکا خبر داد و اینکه «متن ارسالی دارای رویکردی سازنده با هدف نهایی کردن مذاکرات است»، اما ساعتی بعد یک سخنگوی وزارت خارجه آمریکا گفت: «پاسخ ایران سازنده نیست»

سیاست داخلی آمریکا شاید از همه مهم‌تر باشد

از این دعوای تضمین‌ها و ادعاهای آژانس که بگذریم، به‌نظر می‌رسد عاملی دیگر هم مانع از آن شده است که آمریکایی‌ها پروسه مذاکرات را شدت ببخشند و به‌نظر می‌رسد طرف ایرانی هم در سایه افزایش فروش نفت و نیز افزایش هر روزه حجم اورانیوم غنی‌شده 60 درصد- که ابزار چانه‌زنی‌اش در مذاکرات است- از این رخداد (تاخیر در به نتیجه رسیدن مذاکرات) استقبال می‌کند. این عامل، انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکاست. در حال حاضر جمهوری‌خواهان معتقدند که اولا بازگشت آمریکا به برجام به هر شکلی به نفع منافع آمریکا نیست و اگر آن‌ها قدرت را در کنگره و ریاست‌جمهوری قبضه کنند از این توافق احتمالی خارج خواهند شد و در ثانی آن‌ها مدعی شده‌اند که آمریکا امتیازات زیادی به ایران داده است. در چنین فضایی، اعلام هرگونه تواقفی قبل از انتخابات میان‌دوره‌ای می‌تواند آتش تبلیغاتی جمهوری‌خواهان علیه دموکرات‌ها را شعله‌ورتر کند و احتمال شکست دموکرات‌ها را پیش از پیش افزایش دهد.

رحمَن قهرمانپور، کارشناس روابط بین‌الملل به ایسنا می‌گوید: «با توجه به ملاحظاتی که آمریکایی‌ها داشته‌اند، احتمالا می‌خواهند که توافق به بعد از انتخابات کنگره آمریکا موکول و فشار روی دموکرات‌ها کمتر شود. فرضیه دیگر این است که شاید آمریکایی‌ها می‌خواهند از این طریق (تاخیر در مذاکرات) در داخل بین دموکرات‌ها از یک طرف و دموکرات‌ها و جمهوری‌خواهان میانه‌رو از طرف دیگر، یک نوع اجماع‌نظر ایجاد کنند و هزینه توافق را کاهش دهند. همچنین به نظر می‌رسد معنای غیرمستقیم خبری هم که وال استریت ژورنال منتشر کرده بود، مبنی بر اینکه توافق ممکن است چند هفته طول بکشد، این است که دولت بایدن نمی‌تواند تا پیش از انتخابات کنگره آمریکا در این مورد تصمیم گیرد».

اروپایی‌های امیدوار

در این میان هرچقدر ایرانی‌ها و آمریکایی‌ها تعلل می‌کنند، اروپایی‌ها امیدوارند مذاکرات احیای برجام هرچه زودتر به نتیجه برسد. چه اینکه در قیاس با آمریکایی‌ها، نفع واقعی اصلا برای آنهاست. آن‌ها هستند که در حال حاضر به علت تحریم نفت روسیه و محدودیت‌هایی که روسیه بر صادرات گاز خود به این قاره اعمال کرده است، اوضاع بر وفق مرادشان نیست. اکنون قیمت انرژی در اروپا سر به فلک کشیده و سیاستمداران اروپایی امیدوارند در آستانه فصل سرد حداقل نفت ایران را به بازارها بازگردانند. پنجشنبه گذشته امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه در یک سخنرانی در جمع سفرای کشورش گفت که امیدوار است «در چند روز آینده» برجام به نتیجه برسد. «در چند روز آینده» که بعید است؛ اما تا «چند ماه آینده» محتمل است؛ بعد از انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره آمریکا.