روز گذشته وزیر امور خارجه عراق به‌شکل غیرمنتظره‌ای اعلام کرد گفت‌وگوهای آتی تهران و ریاض به‌صورت علنی و در سطح وزرای امور خارجه در بغداد برگزار خواهد شد.

در حالی که به‌نظر می‌رسید سفر رؤسای‌جمهور ایالات متحده و روسیه در بحبوحه درگیری در جنگی نیابتی در اوکراین، اوضاع تنش‌آلود منطقه روبه‌وخامت رود، اکنون با اعلام دیدار وزرای خارجه ایران و عربستان در بغداد، این احتمال پررنگ‌تر شده که روند وقایع رو به شرایطی متفاوت پیش رود.

علنی‌شدن اختلاف قالیباف ـ رئیسی | دو رئیسِ اصول‌گرا رودَررُوی هم قرار می‌گیرند؟

دیدار به وقت بغداد

روز گذشته وزیر امور خارجه عراق به‌شکل غیرمنتظره‌ای اعلام کرد که گفت‌وگوهای آتی تهران و ریاض به‌صورت علنی و در سطح وزرای امور خارجه در بغداد برگزار خواهد شد. فؤاد حسین، وزیر امور خارجه عراق، اعلام کرده که پس از برگزاری پنج دور نشست میان مقامات ایران و عربستان در سطح امنیتی، اکنون ولیعهد عربستان از عراق خواسته که تدارکات لازم برای دیدار وزرای امور خارجه عربستان و ایران در بغداد را فراهم کنند و وزارت امور خارجه عراق در حال تدارک این دیدار است.

وزیر امور خارجه عراق گفته که به‌زودی موعد این دیدار تعیین خواهد شد و این دیدار علنی و با حضور وزرای امور خارجه دو کشور در بغداد خواهد بود. او گفت که نشست‌های غیرعلنی امنیتی به نشست‌های علنی دیپلماتیک در سطح وزرای دو کشور تبدیل می‌شود و این همه با وساطت عراق بوده است.

اگرچه بغداد هنوز تاریخی را برای برگزاری چنین نشستی اعلام نکرده و فؤاد حسین گفته عراق هنوز تصميم نگرفته چه تاريخى دو وزير را دعوت كند؛ زیرا «سر بغداد شلوغ است»، اما حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری اسلامی روز پنجشنبه گفته بود عربستان برای مذاکره با ایران در «فاز علنی و سیاسی» اعلام آمادگی کرده است.

پیش از این هم نورنیوز، نزدیک به دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی ایران، از برگزاری دور پنجم گفت‌وگوهای تهران و ریاض در بغداد خبر داده و نوشته بود در این دور از گفت‌وگوها دو طرف در مورد از سرگیری روابط و احتمال برگزاری نشست مشترک در سطح وزیران خارجه ابراز امیدواری کرده بودند. مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق نیز اخیراً تأکید کرده بود که به نفع عراق است که تلاش‌ها برای نزدیکی تهران و ریاض به‌منظور کاهش تنش‌های منطقه‌ای ادامه یابد و در حاشیه اجلاس اخیر سران شورای همکاری خلیج فارس در جده، گفته بود عراق قصد دارد به نقش خود در میزبانی مذاکرات بین این دو کشور منطقه ادامه دهد.

سال‌های پرآشوب

تهران و ریاض طی سال‌های اخیر روابط بسیار پرتنشی را پشت‌سر گذاشته‌اند. در طی مذاکرات بر سر نسخه اولیه توافق هسته‌ای موسوم به برجام میان ایران و قدرت‌های جهانی در سال 1394، عربستان سعودی به‌صراحت با هرگونه توافقی که مسائل منطقه‌ای را در بر نگیرد، اعلام مخالفت کرد و زمانی که در سال 1397 دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق ایالات متحده این توافق را ترک کرد، از این تصمیم دولت ایالات متحده به‌شدت استقبال کرد.

اگرچه ایران و عربستان در مسائل مختلف منطقه‌ای دچار اختلافات عدیده‌ای هستند، با این حال به‌نظر می‌رسد جنگ یمن در کانون منازعه دو کشور قرار دارد؛ جایی که از هفت سال پیش تاکنون، دولت عربستان سعودی در حال جنگ با گروه شیعیان حوثی است که از حمایت جمهوری اسلامی برخوردار هستند. در دی ماه 1394 و به‌واسطه حمله به سفارت سعودی در تهران در اعتراض به اعدام روحانی شیعی، نمر باقر النمر، روابط دیپلماتیک میان دو کشور قطع شد. در تمامی این سال‌ها دو کشور از دو رقیب منطقه‌ای وارد روابط پرتنشی شده‌اند که دو کشور را به لبه جنگ نیابتی علیه یکدیگر سوق داده است.

سراب ضمانت‌های امنیتی واشنگتن

اگرچه خروج ترامپ و آغاز کارزار فشار حداکثری دولت او علیه جمهوری اسلامی مورد استقبال رهبری عربستان سعودی و دیگر شرکای منطقه‌ای‌اش قرار گرفت، با این حال واکنش دولت ایالات متحده در برابر حمله غافلگیرکننده به تأسیسات نفتی آرامکو که باعث شد برای چند ماه بخش شایانتوجهی از تولید نفت عربستان متوقف شود، باعث نوعی بازنگری در رویکرد ریاض در نحوه تعامل با تهران شد. اگرچه تهران هرگونه مداخله‌ای را در این حملات به‌طور اکید رد کرده، باوجوداین، رهبری سعودی به بهانه این حادثه انتظار واکنش سختی از سوی ایالات متحده در برخورد با ایران را داشت؛ امری که با امتناع صریح دونالد ترامپ مواجه شد.

از آن زمان رهبری سعودی و شرکای منطقه‌ای رویکرد محتاطانه‌تری را در مواجهه با ایران اتخاذ کردند. در واقع در زمانی که به‌نظر می‌رسد ایالات متحده با چرخش در سیاست‌های دیرین خود قصد داشت تا به‌گونه‌ای از درگیری جدیدی در خاورمیانه پا پس بکشد، عربستان و دیگر شرکا احساس کردند که با شدت‌گرفتن تنش‌ها با ایران نمی‌توانند روی ضمانت‌های امنیتی سابق ایالات متحده حساب باز کنند.

با روی کارآمدن جو بایدن در ایالات متحده که از سویی با شعار خاتمه‌دادن به جنگ‌های بی‌پایان و چرخش به شرق به‌نظر می‌رسید تلاش می‌کند به‌نوعی دامن ایالات متحده از خاورمیانه را برکشد و از سوی دیگر با شعار احیای برجام تنش‌ها با جمهوری اسلامی را به‌نوعی کاهش دهد، روند ابتکارات منطقه‌ای برای کاستن از تنش‌ها سرعت بیشتری به خود گرفت.

به‌سوی ابتکارات منطقه‌ای

اگرچه آغاز جنگ اوکراین و به بن‌بست کشیده‌شدن مذاکرات بر سر احیای برجام در ماه‌های اخیر این تصور را به‌وجود آورده که روند تنش‌زدایی در منطقه تحت‌ِتأثیر تغییر در محیط بین‌الملل روند معکوسی به خود گرفته، با این حال انتشار خبر دیدار آتی وزرای خارجه ایران و عربستان ـ در کنار عزم امارات متحده عربی برای تعیین سفیر در تهران ـ حاکی از آن است که کشورهای منطقه پیروی از روندهای منطقه‌ای تنش‌زدا را همچنان بهترین راه برای حل‌وفصل بحران‌های جاری می‌پندارند.

این مسئله از آنجا اهمیت پیدا می‌کند که در شرایطی که طی هفته پیش جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، دیدارهایی از شرکای خود در خاورمیانه داشتند.

در واقع این سفرها در بحبوحه جنگ اوکراین به‌نوعی یارکشی در صحنه پرکشمکش بین‌المللی تعبیر شد. بایدن طی این سفر به‌صراحت اعلام کرد که آمریکا قصد ندارد با خروج ار خاورمیانه خلائی ایجاد کند که توسط چین، روسیه و ایران پر شد.

او در سفر خود تلاش داشت تا با ایجاد یک ائتلاف جدید امنیتی که هدف خود را مهار جمهوری اسلامی اعلام می‌کرد، امنیت منطقه را بر اساس یک سازوکار ضدِایرانی با محوریت اسرائیل ـ آمریکا بنا نهد.

سفر پوتین به تهران به فاصله تنها چند روز پس از سفر بایدن نیز به‌نوعی صف‌آرایی جبهه مقابل در منطقه تعبیر شد. با این همه دیدار آتی ایرانی ـ عربی در سطح وزرای خارجه که به ابتکار بغداد حاصل خواهد شد، بیش از هر چیز حامل این پیام است که کشورهای منطقه بیش از آنکه به روندهای تحمیلی چون پیمان ابراهیم برای تنش‌زدایی دل بسته باشند، به‌دنبال ابتکارات درون منطقه‌ای برای حل تنش‌ها هستند.