دیپلماسی در غبار

روزنو:سیاست ورزی در ایران، در طول چند دهه گذشته، آن‌چنان خود را با موضوع تثبیت و اعتلای شعارِ نه شرقی و نه غربی (و البته در دهه‌های اخیر تنها؛ نه غربی) در عرصه بین‌الملل گره‌زده است که به نظر می‌رسد مسائل مرتبط با محیط‌زیست کشور در پوشه کارِ فعالیت‌های هیچ‌کدام از روسای جمهور این سرزمین، جای نگرفته است. اگرچه ظاهراً رسم بر این است که در اولین تکیه بر صندلی پاستور، حضراتِ رئیس‌جمهور با انتقاد از دوره‌های پیشین، خطابه‌هایی بلندی را مبنی بر داشتن برنامه‌ای جدید در حفظ محیط‌زیست ایراد کنند؛ اما روند فعالیت‌های آن‌ها نشان داده است که در نهایت به‌مانند گذشته، آن‌ها نیز همه تخم‌مرغ‌ها را در سبدهایی چون برجام و سیاست‌های هسته‌ای و نظامی و امنیتی گذاشته و با فراموش کردن امنیت محیط‌زیست کشور، دل‌خوش به وجود بوستان‌های مصنوعی کوچکی در دل شهرها با شعار اهمیت به محیط‌زیست شده‌اند.این در حالی است که هر ساله، با افزایش حجم مخاطرات زیست‌محیطی مانند آنچه این روزها در هوای غبارآلود اکثر شهرها با آن روبرو هستیم یا اعلان هشدارها در مورد کاهش ادامه‌دار منابع آبی، با تصمیماتی یک‌باره از سوی دولت روبرو هستیم که به‌مرورزمان رنگ‌باخته و به‌گونه‌ای بایگانی‌شده است. از همین روست که این روزها نیز با بالا گرفتن انتقادها از دولت در زمینه عدم توجه به مسائل زیست‌محیطی که ریشه بیشتر آن‌ها در خارج از مرزها و به علت سیاست‌های پیشدستانه کشورهای همسایه است، دیپلماسی در حوزه آب، در دستور کار وزارت خارجه قرار گرفته است؛ یک تحرک لاک‌پشتی که با توجه به کاهش ورود آب به کشور از حوزه‌های مشترک آبی با همسایگان و همچنین پروژه‌های سد‌سازی آنان، به نوشدارویی بعد از مرگ سهراب می‌ماند.در همین زمینه شاید بتوان گفت که وقفه پیش‌آمده در مذاکرات هسته‌ای تا حدودی باعث شد تا وزارت خارجه، فرصت این امر را پیدا کند تا نیم‌نگاهی از وین برداشته و برای آخرین نفس‌های محیط‌زیست کشور، دل بسوزاند. روز گذشته و درحالی‌که برج بلند میلاد به‌عنوان نماد پایتخت، در زیر انبوهی از غبار و مواد آلاینده از هیچ جای شهر قابل‌رؤیت نبود و از سوی دیگر، گزارش‌ها از خالی بودن 50درصد از حجم سدهای کشور خبر می‌داد؛ بالاخره وزیر امور خارجه از تشکیل کمیته مشترک بین وزارتخانه‌های خارجه، کشور و نیرو برای پیگیری تخصصی موضوعات مرتبط با رودخانه‌های مرزی و سدسازی در برخی کشورهای همسایه، خبر داد.

حسین امیرعبداللهیان در گفت‌وگوی با خبرگزاری خانه ملت پیرامون اقداماتی که وزارت امور خارجه دولت سیزدهم در حوزه دیپلماسی آب انجام داده است، گفت: «در وزارت امور خارجه کمیته‌ای را تشکیل دادیم که تاکنون دو یا سه جلسه آن برگزار شده است، با وزیر نیرو نیز هماهنگی‌هایی داشته‌ایم.»وزیر خارجه ادامه داد: «در مدتی که مسئولیت دستگاه دیپلماسی را به عهده گرفتم، به‌طور دوجانبه با وزیر خارجه ترکیه درباره سدهایی که بر روی رودخانه ارس زده‌شده و می‌تواند تأثیرگذار باشد، گفتگو کردیم، همچنین با طرف عراقی نیز گفتگوهایی در این زمینه داشتیم. ما همچنین در این مدت با هیات حاکمه موقت فعلی افغانستان گفتگو کرده‌ایم. همچنین از ترکیه نیز هیاتی در پایان سال گذشته به ایران آمد و کمیته مشترکی برای پیگیری موضوعات مربوطه طراحی کردیم، اقدام مشابهی را در موضوع افغانستان انجام دادیم و باید دنبال کنیم تا به نتیجه برسیم.»

آنچه در این میان قابل‌توجه است، بیان این نکته است که وزیر امور خارجه دولت سیزدهم بارها تأکید کرده است که سیاست خارجی و اقتصاد کشور را به مذاکرات و برجام محض گره نخواهد زد. این در شرایطی است که به نظر می‌رسد علیرغم این ادعا، توجه بیش‌ازحد به مذاکرات هسته‌ای و تلاش برای باز کردن درهای کشور به‌سوی دلارهای نفتی عملاً باعث شده است که انرژی و زمان کافی برای تأمین مهم‌ترین نیازهای کشور یعنی امنیت آب، هوا و محیط‌زیست، فراهم نشود و بار دیگر مردم ناامید از عملکرد مسئولان را دعاگوی بارش باران و وزش باد کند.دولت در حالی پس از اتلاف وقت بسیار به فکر آب‌وهوای کشور افتاده است که ورود گردوغبار اخیر به کشور، شهرهای زیادی را درگیر کرده و مدارس را به تعطیلی کشانده است. این در حالی است که در برخی از استان‌ها آمار مراجعه بیماران تنفسی به بیمارستان‌ها افزایش یافت. به عقیده کارشناسان، این گردوغبار بیشتر منشأ خارجی دارد و البته خشک‌سالی‌ها هم در آن مؤثر بوده است. در همین زمینه دکتر احمد لندی عضو هیات علمی زمین‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص منشأ ریزگردهای اخیر در خوزستان و دیگر مناطق کشور گفت: «گردوغبارهای اخیر نشان داد که پدیده خشک‌سالی می‌تواند عامل مهم و مؤثری در وقوع این پدیده باشد؛ پروژه‌های سدسازی ترکیه باعث شده که کم‌آبی اتفاق بیفتد لذا ما نیز اگر در بالادست بخواهیم آب را انتقال دهیم شاهد تشدید چنین پدیده‌ای خواهیم بود.» او ادامه داد: «کانون وقوع گردوغبار اخیر، کشورهای سوریه و عراق هستند. این ذرات بسیار ریز هستند و همین مسئله باعث دوام آن‌ها می‌شود چراکه سرعت نشست آن‌ها کم است و مسافت بسیار طولانی را طی می‌کنند و دیدیم که تا استان‌های شمالی کشور نیز رسیده‌اند.»دولت در حالی دستِ وزارت خارجه را برای صرف هزینه‌های گزاف در اعزام سیل عظیمی از کارشناسان سیاسی به هتل کوبورگ وین در دوره‌های متوالی، باز گذاشته است که در همان حال از تخصیص اعتبار کافی برای مهار و کنترل کانون‌های گردوغبار و همچنین تأمین آب، غفلت ورزیده است. از سوی دیگر دراین‌بین، بی‌توجهی به پروژه‌های سدسازی در کشورهای دیگر مانند ترکیه باعث شده است که کم‌آبی گسترده‌ای اتفاق بیفتد، به‌طوری‌که اگر جلوی انتقال این آب‌ها گرفته نشود و آب کافی در رودخانه‌ها جاری نشود، عملاً تأمین آب برای زمین‌های کشاورزی و ممانعت از ایجاد گردوغبار، میسر نخواهد بود.
از سوی دیگر، بی‌تفاوتی دولت نسبت به اقدامات ترکیه در ساخت سدهای جدید و محدود کردن منابع آبی ایران، مسئله بسیار مهمی است که می‌تواند در آینده نزدیک، مخاطراتی جدی برای کشور را رقم بزند. اقدامات آبی ترکیه در بالادست حوضه آبریز ارس، این حوضه را در آینده‌ای نه‌چندان دور آبستن تنش آبی میان کشورهای واقع در این حوضه آبریز خواهد کرد. ابرپروژه در دست اجرای ترکیه در حوضه ارس، پروژه آناتولی شرقی موسوم به پروژه داپ است که تکمیل آن، ایران را به‌صورت مستقیم تحت تأثیر کاهش حق‌آبه ارس قرار خواهد داد. دولت ترکیه، پروژه داپ در رودخانه ارس را که شاهرگ حیاتی دشت مغان است توسعه داده است. این پروژه سدهای آرپاچای، کاراکورت، تولوزجاست را شامل می‌شود.وحید جلال‌زاده، نماینده مجلس درباره سدسازی‌های ترکیه در حوضه آبریز ارس در یک برنامه تلویزیونی بیان کرد: «اَبَر پروژه سدسازی ترکیه در حوضه آبریز ارس در حال پیشرفت است و هدف ترکیه از این سدسازی‌ها انتقال آب به مناطق شرق این کشور و توسعه صنعت و کشاورزی است. این اَبَر پروژه سدسازی ترکیه کشت و صنعت را در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل و گیلان نابود خواهد کرد و حق‌آبه خزر را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد.» دولت ترکیه با کنترل و قبضه کردن آب رودخانه‌های دجله و فرات و ممانعت از جاری شدن این شریان‌های حیاتی در سوریه و عراق، موجب بروز بحران آب در این کشورها، ایران و حتی کشورهای کویت و عربستان شده است. این اقدام ترکیه باعث تشدید بحران آب در منطقه و ضرروزیان رساندن به زندگی روزمره مردم منطقه شده است. طرح‌های توسعه و احداث سد، باعث شده است که میراث تمدن هزارساله شهرهای کردی در ترکیه و آثار به‌جامانده از تاریخ کهن این ملت نیز زیر آب مدفون شده و مردم عراق نیز از داشتن این مایه حیات محروم شوند.

دکتر رحیم ملک‌نیا دانشیار دانشگاه لرستان در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید: «ریزگردها پدیده جدیدی برای کشور ما نیست و تقریباً بیش از دو دهه است که با آن به‌صورت جدی مواجه هستیم. متأسفانه بخش زیادی از آب ورودی به عراق توسط کشور ترکیه و بیش از ظرفیتی که مدنظر بوده استحصال می‌شود و این موضوع روی کشور ما نیز تأثیر خود را گذاشته است. اقدامات پیشگیرانه‌ای که باید انجام می‌شد انجام‌نشده است و در حال حاضر شاهد این وضعیت هستیم که می‌تواند مضرات اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی را به دنبال داشته باشد و پدیده حیات را تهدید کند.»بااین‌وجود منابع آبی ایران به علت تعلل دولت، تنها از سوی ترکیه تهدید نمی‌شود،‌ بلکه حکومت جدید در افغانستان یعنی نیروهای طالبان نیز از این طریق، ایران را با مشکل روبرو کرده‌اند. حدود یک ماه پیش، طالبان با عدم رهاسازی آب رودخانه هیرمند باعث کم‌آبی رودخانه‌های ورودی به ایران شده بود. این در حالی بود که وزارت انرژی و آب طالبان به تذکر مقام‌های ایرانی درباره‌ی آب رود هیرمند واکنش نشان داد و اعلام کرد که آب این رودخانه‌، به دلیل مشکلات فنی به ایران نرسیده و عمدی نیست.
در همین زمینه روز گذشته، سخنگوی وزیر خارجه در موردبحث حقابه هیرمند و عدم اجرای تعهدات در این زمینه از سوی هیئت حاکمه سرپرستی افغانستان تاکنون اظهار کرد: «بین ما و افغانستان یک قرارداد روشن در این زمینه وجود دارد و متأسفانه هیات حاکمه سرپرستی افغانستان موفق نشده به مسئولیت خود در این زمینه عمل کند و این جای تأسف دارد. همچنان کمیساریای عالی آب و هیات‌های مختلف در این زمینه با هم گفت‌وگو می‌کنند و عدم اجرای تعهدات در این زمینه به‌عنوان یک رفتار غیرمسئولانه از سوی هیئت حاکمه سرپرستی افغانستان در روابط دوجانبه ثبت و ضبط‌شده است.»این در شرایطی است که علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیروی ایران اخیراً در بازدید از شرکت تعمیرات نیروگاهی ایران در جمع خبرنگاران در خصوص آخرین وضعیت حقآبه هیرمند، گفت: «سه ماه است که با طرف افغانی مذاکره می‌کنیم، سفری را وزیر مربوطه به ایران داشت و مذاکراتی در این راستا صورت گرفت. همچنین جلسه کمیساران آب نیز در افغانستان تشکیل شد و سه نوبت نیز به‌صورت تلفنی از مسئولان افغانی پیگیر حقآبه جمهوری اسلامی شدیم.» او اضافه کرد: «طرف افغانی در بیان اعلام کردند که حقوق جمهوری اسلامی را به رسمیت می‌شناسیم و حتماً رهاسازی آب انجام می‌شود اما تا این لحظه این کار صورت نگرفته و تذکرات لازم به آن‌ها داده‌شده است.»