سیگنال‌های مثبت ایران و عربستان به یکدیگر | گفت‌وگوهای بغداد به نتیجه می‌رسد؟

روزنو :اظهارات ولیعهد سعودی مبنی‌بر حل اختلاف با ایران، نمایشگر نتایج چهار دور از گفت‌وگو‌هایی بود که جزئیات آن در رسانه‌ها مطرح نشد، اما حالا واکنش مقامات کشورمان بیانگر چراغ سبز احیای روابط به عربستان است.

 «ایران همسایه ما است و ما نمی‌توانیم از هم ر‌هایی یابیم و باید به دنبال راه‌هایی برای همزیستی با یکدیگر باشیم.» این جمله نه از زبان یک مقام کشور دوست بلکه از سوی ولیعهد جنجالی عربستان مطرح شده است.

اخیراً محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی با ارسال سیگنال‌هایی مثبت به سوی ایران بر حل مسائل و اختلافات با ایران تأکید کرد. بن سلمان از روند مذاکرات بین دو کشور نیز سخن گفته و با بیان اینکه اظهارات بسیاری از مقامات ایران در این گفت‌وگو‌ها شنیده‌ایم که در عربستان سعودی از آنها استقبال می‌کنیم خاطرنشان کرد: به جزئیات این گفت‌وگو‌ها ادامه می‌دهیم. ‌امیدوارم بتوانیم به جایگاهی برسیم که برای هر دو خوب باشد و آینده روشنی برای عربستان سعودی و ایران دارد.

انگیزه عربستان برای مذاکره با ایران

اظهارات ولیعهد سعودی به مذاکرات مستقیمی برمی‌گردد که از سال گذشته در بغداد آغاز شد. اگرچه تا پیش از برگزاری مذاکرات وین طرف سعودی اعلام کرده بود که پیشرفتی در مذاکرات دیده نمی‌شود اما مذاکرات وین کاتالیزوری بود تا انگیزه عربستان را برای همزیستی با ایران افزایش داده و مذاکرات را به سرمنزل مقصود هدایت کند.

پیش از این نیز فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی گفته بود با وجود عدم پیشرفت قابل‌توجه تاکنون، مشتاقانه به دنبال دور پنجم مذاکرات با ایران هستیم.

ولیعهد سعودی پیشتر و در ۲۸‌ آوریل ۲۰۲۱ در گفت‌وگو با شبکه العربیه هم از برقراری روابط با ایران سخن گفته بود. وی در آن مصاحبه گفته بود: «ایران یک کشور همسایه است، همه ما‌ امیدواریم رابطه خوب و متمایزی با ایران برقرار کنیم. ما خواهان آن نیستیم وضعیت در ایران سخت باشد، ما خواهان کامیابی ایران هستیم.» بن سلمان با بیان اینکه عربستان سعودی به‌دنبال خصومت دائمی با ایران نیست، گفت: «اما هرگونه بهبود در روابط بین دو کشور مشروط به تغییر رفتار ایران خواهد بود.»

واکنش مسئولان کشورمان به اظهارات بن سلمان نیز نشان می‌دهد که ایران نیز خواهان ارتباط مسالمت‌آمیز و دوستانه با عربستان است و هر دو طرف به این نتیجه رسیده‌اند که بهبود روابط می‌تواند تمرکز بر اهداف بلندمدتشان را افزایش دهد.

واکنش مقامات ایرانی به سیگنال‌های بن سلمان

به دنبال اظهارات بن سلمان، دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان در یک پیام توئیتری نوشت: حضور فعال و با برنامه ایران در گفت‌وگو‌های دوجانبه با عربستان سعودی به میزبانی عراق، نشئت‌گرفته از راهبرد اصولی جمهوری اسلامی در زمینه همکاری و مودت با همسایگان است.

حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان نیز اظهارات اخیر مقام عالی‌رتبه عربستان را مبنایی برای نشان دادن تمایل جدید ریاض به پیشبرد مناسبات دوجانبه ارزیابی کرد و اظهار داشت: از آن استقبال می‌کنیم.
یکی به نعل یکی به میخ

دو طرف در اظهارات خود نشان دادند که از سیاست‌های منطقه‌ای خود چشم‌پوشی نمی‌کنند و منافع خود را نیز در این دور از گفت‌وگو‌ها مدّنظر دارند.

به عنوان مثال بن سلمان در ادامه اظهارات اخیر این را هم گفته است که؛ «ریاض، رژیم صهیونیستی را دشمن خود نمی‌داند بلکه به عنوان یک متحد بالقوه در بسیاری از منافعی که می‌توان با یکدیگر همکاری کرد نگاه می‌کند، اما برخی از مسائل باید قبل از رسیدن به آن حل شود.»

در اظهارات شمخانی نیز به این نکته توجه شده بود که نباید فراموش کنیم رژیم صهیونیستی بزرگ‌ترین دشمن جهان اسلام و جهان عرب است.

امیرعبداللهیان نیز در این‌باره یادآور شده بود که ایران در برخی مسائل منطقه دیدگاه‌ها و رویکرد‌های متفاوتی دارد ولی مدیریت اختلاف از سوی طرفین می‌تواند در خدمت منافع دو ملت و همچنین کشور‌های دوست و برادر قرار گیرد.
گفت‌وگوها به نتیجه می‌رسد؟

تحلیلگران سیاسی براین‌باورند که بعد از چهار دور گفت‌وگو نباید انتظار داشت که همه مشکلات ایران و عربستان حل شود، اما دو کشور می‌توانند با کاهش دامنه تنش‌ها بر تقویت روند عادی‌سازی روابط تمرکز کنند.

آنچه ایران در ارزیابی راهبردی خود می‌خواهد این است که عربستان سعودی از حمایت از طرح‌های چالش‌آفرین واشنگتن در قبال جمهوری اسلامی به شکلی معنادار عبور کند.

کارشناسان براین‌باورند که حضور نمایندگان ایران در مقر سازمان همکاری اسلامی در شهر جده اولین نشانه‌ها از بهبود روابط بعد از بحران ۲۰۱۶ است.

بازی با کارت صهیونیست‌ها

اما آنچه که در اظهارات بن سلمان خودنمایی می‌کند، نشانه‌هایی از بهبود روابط عربستان با رژیم صهیونیستی است؛ موضوعی که به باور مقامات ایرانی تهدید‌کننده امنیت و ثبات کشور‌های خلیج فارس به شمار می‌رود.

تاکنون برخی از کشور‌های عربی منطقه ارتباط خود را با رژیم صهیونیستی عیان کرده‌اند اما عربستان همواره از آشکارسازی این ارتباط خودداری کرده است.

نگاهی به تاریخچه روابط تهران و ریاض نشان می‌دهد که از زمان وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹، روابط ایران و عربستان سعودی، عمدتاً همراه با ادوار پرتناوبی از تنش و مناقشه بوده است. در طی چند دهه گذشته، درجات مختلف خصومت، رقابت‌های فرقه‌گرایانه، منافع متضاد ژئوپلیتیکی و عدم اعتماد مطلق، به افزایش تنش‌ها بین این دو قدرت تأثیرگذار منطقه‌ای منجر شده است. ازاین‌رو، عربستان نیاز دارد تا علاوه بر ایران، به سایر شرکای منطقه‌ای نیز توجه داشته باشد.

عربستان می‌داند که ایران به‌دلیل «دیدگاه انقلابی» و وجود «ماهیت شیعی» خود قادر به ایجاد امواج سهمگین علیه ریاض است.

همچنین در عربستان به عنوان دومین کشور عربی پرجمعیت غرب آسیا، شیعیان با ده تا بیست درصد جمعیت، یک اقلیت بسیار مهم به‌شمار ‌می‌روند که بیشتر نیز در مناطق نفت‌خیز شرقی این کشور ساکن هستند. آنچه شیعیان را در منطقه پرقدرت‌تر می‌سازد اتصال جغرافیایی‌شان به ایران است که از سوی شیعیان عرب یک عنصر هویتی مهم برایشان به‌حساب می‌آید.

اکنون عربستان سعودی به‌شدت خود را در دایره‌ای از گروه‌ها و دولت‌های شیعه و همچنین گروه‌های سنی مبارز در محاصره می‌بیند که هرکدام به‌نحوی با ایران در ارتباط هستند.

این درحالی است که وجود قدرت نظامی در ایران سبب شده تا یک معمای امنیتی برای دولتمردان ریاض ایجاد شود؛ زیرا آنها مانند سران دیگر دولت‌ها نمی‌توانند در برابر یک دولت دیگر تنها به اعتماد تکیه کنند.
دو بازیگر کلیدی جهان اسلام

در طول شش سال گذشته، ایران و عربستان سعودی به عنوان دو بازیگر کلیدی جهان اسلام منافع متضادی را در موضوعات ویژه منطقه و سیاست خارجی دنبال کرده‌اند، اما در برهه کنونی به نظر می‌رسد که منطقه آماده می‌شود تا شاهد جانشینی محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی به عنوان پادشاه عربستان شود.

هنوز مشخص نیست که پس از این جانشینی رابطه تهران با ریاض تا چه اندازه تغییر می‌کند اما تحلیلگران براین‌باورند که این تغییر می‌تواند به تلاش‌های ایران برای پیشبرد بیشتر روند فعلی در مسیر تنش‌زدایی کمک کند و مانع از ادامه این مسیر شود.

تجدید روابط با عربستان سعودی می‌تواند به تهران کمک کند تا جنگ اقتصادی واشنگتن و سایر اشکال فشار را تخفیف دهد. ازسوی‌دیگر احیای روابط دوجانبه می‌تواند دامنه برخورد یا اصطکاک در بسیاری از نقاط ازجمله در یمن، سوریه، لبنان و عراق را میان دو طرف محدود کند.

همچنین عربستان سعودی به‌دلیل ناکامی‌های گسترده در منطقه ازجمله جنگ یمن، امروز دلایل زیادی برای ارتباط با ایران نسبت به ادامه درگیری با آن دارد.

حالا ریاض به‌دلیل ناامیدی از آمریکا برای تأمین امنیت خود در منطقه، با توجه به دلایل ساختاری می‌کوشد خود را به رژیم صهیونیستی نزدیک‌تر کند. از نگاه ریاض برقراری روابط با تل‌آویو می‌تواند برای این کشور در حوزه منطقه‌ای و حتی بین‌المللی مواهب زیادی دربر داشته باشد. به زعم مقامات سعودی، درحالی‌که عربستان با محور مقاومت و محور ترکیه ـ قطر روبه‌رو است، رژیم صهیونیستی می‌تواند یک وزنه موازنه‌ساز در برابر این دو محور باشد.

اگر عربستان سعودی برای ایجاد موازنه منطقه‌ای به سمت همکاری با رژیم صهیونیستی گام بردارد، برای موازنه در حوزه روانی لازم می‌بیند به محور مقاومت و ازجمله ایران نزدیک شود. از نگاه ریاض این اقدام می‌تواند از تبعات منفی نزدیکی به صهیونیست‌ها تا اندازه‌ای بکاهد.

رابطه ایران و عربستان در مسیر عادی‌سازی؟

اگرچه ایالات متحده در این روند عادی‌سازی دخالتی آشکار و مستقیم نداشته است، اما تغییر روند‌ها قطعاً به آن کمک کرده است. تمایل دولت بایدن برای دور کردن تمرکز خود از خاورمیانه، عربستان سعودی را تشویق کرده که اوضاع را به دست خود بگیرد. در واقع اگر ایالات متحده یک گام به عقب بردارد، شرکای منطقه‌ای ترغیب می‌شوند تا از نظر دیپلماتیک گامی به جلو بردارند.

دراین‌میان نباید بسیار خوش‌بین بود؛ بعید به نظر می‌رسد که برقراری مجدد روابط دیپلماتیک تغییر بزرگی در نظم ژئوپلیتیک خاورمیانه ایجاد کند، اما در صورت موفقیت‌آمیز بودن مذاکرات ایران و عربستان و احیای روابط دیپلماتیک، بهترین سناریو این است جایگزینی رقابت به جای خصومت خواهد بود.

ایران می‌داند که پس از طی شدن روند انتقال قدرت در عربستان، با تمرکز بن سلمان بر اجرای چشم‌انداز ۲۰۳۰ و کاهش تنش‌ها با سایر کشور‌های همسایه، ایران می‌تواند راه‌هایی برای بهره‌مندی از به قدرت رسیدن ولیعهد جدید بیابد.