مذاکرات ایران و کشورهای غربی به‌رغم اینکه عنوان شده بود تا قبل از دور ششم گفت‌وگوها به پایان خواهد رسید اما همچنان به نتیجه نرسیده و آینده مذاکرات در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است. این در حالی است که انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران برگزار شد و به احتمال زیاد تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران تغییر خواهد کرد. در چنین شرایطی رویکردی که تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای در برابر کشورهای غربی اتخاذ خواهد کرد حائز اهمیت است؛ اینکه مسیر در پیش گرفته شده توسط دولت آینده ادامه پیدا کند یا اینکه رویکرد دیگری در پیش گرفته خواهد شد. به همین دلیل و برای تحلیل و بررسی چشم‌انداز پیش‌روی مذاکرات با توجه به برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری با دکتر علی بیگدلی گفت‌وگو کرده است. دکتر بیگدلی در این زمینه معتقد است: «‌اینکه ایران اصرار دارد همه تحریم‌ها به یک‌باره برداشته شود شرایط مذاکرات را پیچیده کرده و به همین دلیل به نتیجه نرسیده است. ترمز اصلی به نتیجه نرسیدن مذاکرات همین موضوع یعنی اصرار ایران برای برداشته شدن یک‌باره تحریم‌هاست. در چنین شرایطی آمریکا عنوان می‌کند تحریم‌هایی که به برجام ارتباط دارد امکان برداشته‌شدن دارد. این در حالی است که بخشی از تحریم‌ها که به برجام ارتباط ندارد و به مسائل منطقه‌ای ایران مرتبط است باید در آینده حل شود. امروز از ایران به آقای عراقچی می‌گویند در مذاکرات به شکلی موضع‌گیری کند که آمریکا به صورت یک‌باره همه تحریم‌های ایران را بردارد. این در حالی است که آمریکا زیر بار مطلق‌انگاری ایران در این زمینه نمی‌رود». در ادامه ماحصل این گفت‌وگو را می‌خوانید.

نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری ایران چه نقشی در آینده مذاکرات ایران و کشورهای غربی و برجام خواهد داشت؟ آیا در این زمینه با تغییرات محسوسی مواجه خواهیم بود؟

کشورهای غربی در این زمینه صحبتی نکرده‌اند و اغلب آنها براین باورند که تغییر رئیس‌جمهور در ایران نمی‌تواند در رویکرد مذاکرات تغییر جدی به وجود بیاورد. با این وجود کشورهای غربی ترجیح می‌دادند در دوران ریاست‌جمهوری آقای روحانی مذاکرات به نتیجه برسد. دلیل آن نیز این بود که با تیم مذاکره‌کننده و شیوه مذاکره آنها آشناییی داشتند و در سال‌های گذشته همواره با آنها مذاکره کرده بودند. مهمترین مسأله در این زمینه این است که پس از انتخاب رئیس‌جمهور جدید ایران چه شیوه‌ای را در پیش خواهد گرفت و با چه رویکردی با کشورهای غربی برخورد خواهد کرد. بدون‌تردید اگر با رویکرد کنونی قصد داشته باشیم مذاکرات را ادامه بدهیم در دوران آینده نیز به نتیجه مطلوب نخواهیم رسید و همچنان در این بن‌بست خواهیم بود. در شرایط کنونی ایران از آمریکا انتظار دارد همه تحریم‌ها را یک‌باره بردارد و پس از راستی‌آزمایی درباره برداشته شدن تحریم‌ها به تعهدات خود در قبال برجام عمل کند. این در حالی است که در عمل چنین اتفاقی تقریبأ غیر‌ممکن به نظر می‌رسد. در نتیجه ایران باید در رویکرد خود تجدید‌نظر کند اگر رئیس‌جمهور جدید ایران علاقه‌مند است روند مذاکرات تغییر کند و به نتیجه برسد باید تاکتیک‌ها و استراتژی‌های خود را تغییر بدهد.

باید با چه تاکتیک و استراتژی‌ای به مذاکرات ادامه داد؟

در مرحله نخست باید تحریم‌هایی را که به صورت مستقیم ناشی از برجام بوده است، احیا کنیم. این تحریم‌ها شامل نفت، گاز و پتروشیمی و باز کردن شبکه بانکی ایران در عرصه بین‌المللی است. همه اینها به رویکرد ایران در آینده بستگی دارد. از سوی دیگر موضوع اف‌ای‌تی‌اف نیز همچنان به عنوان یک مانع جدی برای از بین رفتن تحریم‌هاست. اگر ایران اف‌ای‌تی‌اف را نپذیرد آزاد شدن پول‌های بلوکه شده ایران در بانک‌های خارجی با مشکل مواجه خواهد شد. از سوی دیگر ارتباطات بانکی ما نیز همچنان با اخلال مواجه خواهد بود. پس از این اتفاق مذاکرات به سمت موضوعاتی مانند وضعیت حقوق بشر در ایران، برنامه موشکی و دخالت ایران در برخی کشورهای منطقه خاورمیانه خواهد‌ رفت. ایران برای اینکه وارد مرحله دوم نشود از هم‌اکنون اصرار دارد همه تحریم‌ها به یک‌باره برداشته شود و تنها در این شرایط است که ایران به تعهدات برجامی خود باز‌می‌گردیم. کشورهای غربی نیز با دیدگاه‌های ایران آشنا هستند. اگر ایران به دنبال این است که در روند مذاکرات تغییر ایجاد کند باید نگاه خود را به مسائل منطقه‌ای و جهانی تغییر بدهد و با یک رویکرد جدید با کشورهای غربی مذاکره کند. بنده فکر نمی‌کنم ما بتوانیم پس از دور ششم مذاکرات، روند مذاکرات را با توجه به گزارشاتی که آقای گروسی درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران تهیه کرده به راحتی ادامه بدهیم. اگر این گزارشات در نهایت به تصویب شورای حکام برسد، کار را برای ایران مشکل‌تر از گذشته خواهد کرد. از سوی دیگر کشورهای غربی به دنبال این هستند که پس از آقای روحانی چه کسی به عنوان رئیس‌جمهور ایران انتخاب می‌شود. به همین دلیل نیز نتیجه‌دهی مذاکرات از دولت آقای روحانی گذشته است. کشورهای غربی به دنبال این هستند که دولت بعدی در ایران با چه رویکردی در مذاکرات حاضر خواهد شد. این در حالی است که آقای رئیسی به عنوان محتمل‌ترین گزینه ریاست‌جمهوری در مناظره‌های تلویزیونی عنوان کرده‌اند حل مسأله تحریم‌ها نیازمند یک دولت مقتدر است و یک دولت مقتدر می‌تواند تحریم‌ها را از بین ببرد. به همین دلیل کسی که پیروز انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران می‌شود باید به فکر تشکیل یک دولت مقتدر باشد که بتواند ایران را در مذاکرات به نتیجه مطلوب خود برساند.

آیا کاندیداهای‌ ریاست‌جمهوری در زمینه سیاست خارجی دارای برنامه‌ای بوده‌اند که بتواند شرایط را به سود ایران در مذاکرات تغییر بدهد؟ این وضعیت درباره فرد پیروز انتخابات نیز وجود دارد. آیا در فضای رقابت‌های ریاست‌جمهوری برنامه عملی و راهبردی برای تغییر وضعیت رویکرد ایران در عرصه بین‌المللی وجود داشت؟
چنین برنامه‌ای از سوی کاندیداهای ریاست‌جمهوری ارائه نشده است. واقعیت این است که آقای روحانی و تیمی که برای مذاکره با کشورهای غربی انتخاب کرده بود، مهارت بیشتری نسبت به دیگران داشته است. به هر حال آقای روحانی به دلیل اینکه هم خود در گذشته در موضوع هسته‌ای را با کشورهای غربی مذاکره کرده بودند‌، از تجربه کافی برای چنین مذاکراتی برخوردار بوده‌اند. این در حالی است که آقای ظریف به عنوان وزیر امور خارجه دولت ایشان نیز دارای چنین وضعیتی بوده‌اند و علاوه براینکه از تخصص کافی برخوردار بوده‌اند تجربه مذاکرات این‌چنینی را نیز در کارنامه داشته‌اند. به همین دلیل اگر کسی در آینده تجربه و تخصصی در زمینه سیاست خارجی نداشته باشد قطعا نقش تعیین‌کننده‌ای در مذاکرات نخواهد داشت. در ابتدای رقابت‌های انتخاباتی نیز رهبری عنوان کردند مهمترین دغدغه مردم مسائل معیشتی آنهاست و مسائل سیاسی و سیاست خارجی باید در اولویت بعدی دولت آینده قرار داشته باشد. این در حالی است که موضوع تحریم‌های بین‌المللی و رویکرد ایران در عرصه بین‌المللی در دولت آینده نیز به عنوان موضوع محوری در مناظرات انتخاباتی مطرح نشد. واقعیت این است که موضوع مذاکره با کشورهای غربی به صورت مستقیم و مستقل زیر نظر رهبری است و رئیس‌جمهور در این زمینه تعیین‌کننده نیست. نگرانی اصلی درباره تیم آینده مذاکره‌کننده ایران است. به نظر می‌رسد آقای رئیسی محتمل‌ترین گزینه برای ریاست‌جمهوری آینده است و به همین دلیل قطعا تیمی که وی برای مذاکرات با کشورهای غربی انتخابات می‌کند از نظر تخصص و تجربه‌کاری مانند تیم آقای روحانی نیست. به هر حال مذاکره‌کنندگان فعلی ایران مدت‌هاست در کنار هم بوده‌اند و با رویکرد هم آشنا هستند. از سوی دیگر با مذاکره‌کننده‌های غربی نیز آشنایی داشته و به خوبی نسبت به رویکرد یکدیگر شناخت دارند. واقعیت این است که وضعیت فعلی دیگر قابل‌تدوام نیست و با چنین رویکردی ایران در آینده با چالش‌های بیشتری مواجه خواهد بود. بنده امیدوارم رویکرد ایران در عرصه بین‌الملل تغییر کند‌ تا به تبع آن، وضعیت معیشتی مردم جامعه نیز تغییر کند. در شرایط کنونی زندگی اقتصادی مردم با چالش‌های متعددی مواجه شده است. رهبری عنوان می‌کنند مردم از نظر معیشتی، مسکن و زندگی روزمره خود با مشکلات زیادی مواجه هستند. با این وجود این مسائل باعث نشود آنها در انتخابات شرکت نکنند. این در حالی است که مردمی که با مشکلات زیادی در زندگی خود مواجه هستند باید رویکردی در مسئولان مشاهده کنند که نسبت به آینده امیدوار باشند. در شرایط کنونی کنگره آمریکا آقای بایدن را تحت‌فشار قرار داده است. به همین دلیل اینکه ایران به دنبال این است که تحریم‌های آمریکا به یک‌باره برداشته شود در شرایط کنونی با چالش‌های جدی مواجه است و این مساله امکان تحقق ندارد. در چنین شرایطی کشورهایی مانند اسرائیل و عربستان نیز با بازگشت آمریکا به برجام مخالف هستند و در این زمینه کارشکنی می‌کنند.

تغییر تیم وزارت خارجی و مذاکره‌کننده ایران چه پیامدهایی برای ایران به همراه خواهد داشت؟

با توجه به فضای انتخابات و شرایطی که در انتخابات این دوره وجود داشته است، احتمال پیروزی آقای رئیسی در انتخابات است. به همین دلیل نیز به نظر می‌رسد تیمی که وی برای وزارت امورخارجه و مذاکره با کشورهای غربی در نظر می‌گیرد از توانایی و کارآمدی قوی مثل سابق برخوردار نیست. به هر حال افرادی که به عنوان مذاکره‌کننده ایران در دولت آینده تعیین خواهند شد در حد و اندازه‌ آقای ظریف نیستند که بتوانند از موضع صحیح و با دانش کافی با طرف غربی برخورد کنند. این در حالی است که نظام سیاسی نیز باید تا حدودی از مواضع خود عقب‌نشینی کند تا شرایط برای برداشته‌شدن تحریم‌های ایران و تعامل سازنده فراهم شود. راهی جز این برای کشور باقی نمانده و در شرایط کنونی همه مقامات کشور متوجه این شرایط هستند که مردم در وضعیت مناسبی از نظر اقتصادی و معیشتی نیستند. با اظهار‌نظرهای افسانه‌ای و آسمانی که کاندیداهای ریاست‌جمهوری انجام داده‌اند به هیچ‌عنوان مشکلات مردم حل نخواهد شد؛ بلکه شرایط بدتر نیز خواهد شد. ما باید این واقعیت را بپذیریم که همه مشکلات معیشتی مردم به تحریم‌ها ارتباط دارد.

قرار بود تا قبل از دور ششم مذاکرات نتیجه‌گیری حاصل شود. این در حالی است که در عمل این اتفاق رخ نداده است. دلیل به نتیجه نرسیدن مذاکرات چه بوده است؟

اینکه ایران اصرار دارد همه تحریم‌ها به یک‌باره برداشته شود شرایط مذاکرات را پیچیده کرده و به همین دلیل مذاکرات به نتیجه نرسیده است. ترمز اصلی به نتیجه نرسیدن مذاکرات همین موضوع؛ یعنی اصرار ایران برای برداشته شدن یک‌باره تحریم‌هاست. در چنین شرایطی آمریکا عنوان می‌کند تحریم‌هایی که به برجام ارتباط دارد امکان برداشته شدن دارد. این در حالی است که بخشی از تحریم‌ها که به برجام ارتباط ندارد و به مسائل منطقه‌ای ایران مرتبط است باید در آینده حل شود. امروز از ایران به آقای عراقچی می‌گویند در مذاکرات به شکلی موضع گیری کند که آمریکا باید به صورت یک‌باره همه تحریم‌های ایران را بردارد. این در حالی است که آمریکا زیر بار مطلق‌انگاری ایران در این زمینه نمی‌رود. نمی‌توان شرایطی را متصور بود که ایران در نقطه صفر قرار داشته باشد و انتظار داشته باشد آمریکا تغییرات جدی در رویکرد خود نسبت به ایران ایجاد کند. ایران نمی‌تواند تنها مطالبه‌گر باشد و انتظار داشته باشد آمریکا مطالباتش را انجام بدهد. گروه‌های تندرویی که در درون کشور حضور دارند و با اصل مذاکره مخالف هستند، اشتباه می‌کنند. با توجه به فشارهای اقتصادی، که در شرایط کنونی مردم ایران تحمل می‌کنند این‌گونه تندروی‌ها قابل تحمل نیست. به همین دلیل ایران باید تلاش کند از همین امتیازات محدودی که آمریکا در اختیار ایران قرار می‌دهد استفاده کند و خود را برای مذاکرات جدید آماده کند. این در حالی است که مذاکرات جدید از نظر محتوایی با برجام دوران اوباما تفاوت‌هایی خواهد داشت. به همین دلیل ایران باید خود را برای شکل جدیدی از برجام آماده کند. بایدن به دنبال این است که التهابات منطقه خلیج‌فارس نیز کاهش پیدا کند. بایدن در رابطه با منطقه خاورمیانه، یک دیپلماسی پنهان را با کشورهای این منطقه برقرار کرده است. به نظر می‌رسد برای بایدن مهم نیست پس از دولت حسن روحانی چه دولتی در ایران روی کار می‌آید. آن چیزی که برای بایدن دارای اهمیت است این است که بن‌بست مذاکره بین ایران و آمریکا شکسته و موضوع ایران وارد فضای نوینی از سیاست خارجی آمریکا شود. به همین دلیل نیز دولت بایدن به دنبال این است که با دادن برخی امتیازات تلاش کنند ایران را به پای میز مذاکره بکشانند تا مشکلات فعلی حل شود. در نتیجه زیاد به دولت بعدی اهمیت نمی‌دهند که چه کسی، با چه رویکردی در ایران روی کار بیاید. نکته مهم این است که مسئولان جمهوری اسلامی باید به این مسأله توجه کنند که وضعیت امروز منطقه و جهان با دوران اوباما تفاوت پیدا کرده است. در نتیجه این احتمال وجود دارد که برجامی که در آینده درباره آن صحبت خواهد شد همراه با برخی تغییرات باشد. این موضوع به صورت مستقیم به رویکرد ایران در منطقه و جهان بستگی دارد. به نظر می‌رسد دولت بایدن تا حدود زیادی خود را مقید به مسائل مرتبط با حقوق بشر می‌داند. به همین دلیل نیز ممکن است سطح مطالبات خود را از ایران در این زمینه افزایش بدهد.