حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک متن عربی تاریخ قم را در ۸۰۵ و ۸۰۶ق به درخواست ابراهیم بن محمودبن محمدبن علی صفی به فارسی ترجمه کرد. متن موجود تاریخ قم را نخستین بار سید جلال‌الدین تهرانی در ۱۳۱۳ش در تهران از روی نسخه تحریر شده در ۱۰۰۱ق، منتشر کرد.

وجود اصل کتاب تاریخ قم

ظاهراً بعد از قرن نهم، نشانه‌ای از متن عربی یافت نشده است؛ محمد باقر مجلسی نیز اظهار داشته که تهیه اصل کتاب برایش ممکن نبوده و از ترجمه آن بهره برده است.

با وجود این، شواهدی حاکی از وجود متن عربی تا قرن چهاردهم است؛ به نوشته نوری(درگذشت ۱۳۲۰ق) سیداحمد حسینی عاملی، نواده محقق کرکی و مؤلف منهاج الصفوی (سال تألیف : ۱۰۱۳) نسخه عربی کتاب را در اختیار داشته است. محمدعلی بهبهانی نیز در حاشیه بر نقدالرجال از اصل تاریخ قم استفاده کرده است. به گزارش میرزاعلی اکبر فیض قمی در تذکرة شعرای قم نسخه‌ای از متن عربی تاریخ قم در دوره قاجاریه در اصفهان، کتابخانه میرزا سیدمحمد شهشهانی، بوده است.

همچنین سید محسن امین از وجود نسخه‌ای از اصل کتاب در کتابخانه حسینیه شوشتریها در نجف خبر داده، که نسبت به عربی یا ترجمه بودن آن شک داشته است. در حال حاضر نسخه عربی کتاب در دست نیست و فقط به ترجمه فارسی آن دسترسی داریم.

منابع مورد استفاده

مؤلف در کتاب خود از منابع متعدد بهره برده و غالباً آنها را نام برده است؛ ابوبکر صَوْلی، حمزة اصفهانی، ابن فقیه همدانی، ابوعبیده مَعْمَربن مثنی و ابوعبداللّه برقی مؤلفانی هستند که وی به آثارشان ارجاع داده و در این میان بیش از همه کتاب بنیان (یا البلدان؛ البلدان و المساحة) برقی محل مراجعه و استناد او بوده است.

افزون بر این، او شنیده‌های خود را از افراد مورد اعتماد و هر فاضل و بزرگی که خبری از اخبار شهر قم داشته است، به ویژه برادرش ابوالقاسم علی بن محمد، حاکم قم، و مشایخ علوی در کتاب گنجانده و نیز از برادر شیخ صدوق، حسین بن علی بن بابویه، روایت کرده است و در پاره‌ای از موارد بدون ذکر نام اشخاص و به صورت مبهم نقل کرده است. استناد او به مکتوبات و اسناد دیوانی نیز در سراسر کتاب مشهود است.

همچنین مؤلف در مقدمه به کتابی «مشتمل بر مجموع اخبار قم به نزدیک مردی از عرب که به شهر قم متوطّن بود» اشاره کرده و به نقل از راویان گفته که آن کتاب بر اثر ویرانی محل سکونت آن مرد، در ۲۳۸ق، از بین رفته است. از سعدبن عبداللّه اشعری (متوفی ح ۳۰۰) نیز به مناسبت ذکر «اخباری که در فضیلت قم آمده»، چند حدیث روایت کرده است، به ظن قوی این احادیث را از کتاب فضل قم و الکوفة او اخذ کرده است.

بر پایه فهرست باب‌های بیست گانه تاریخ قم می‌توان گفت که در میان کتاب‌هایی که درباره شهرهای ایران، از گذشته تا امروز، تألیف شده و مانده است، کم‌تر کتابی به این جامعیت وجود داشته است.

ابواب و فصول کتاب

تاریخ قم در بیست باب و ۵۱ فصل تألیف شده بوده، ولی ترجمه فارسی موجود فقط شامل پنج باب نخست این کتاب است و از سایر ابواب تنها از طریق فهرست مندرج در مقدمه مؤلف اطلاع داریم. با توجه به مطالب فهرست کتاب، گویا باب پنجم نیز کامل نیست. نسخه کامل ترجمه تاریخ قم ظاهراً تا اواخر دوره صفویه در دست بوده و افندی اصفهانی نسخه‌ای از آن را در قم دیده است. همچنین نوری و محمدعلی بن حسین نسخه‌هایی شامل هشت باب از ترجمه این کتاب را در قرن چهاردهم دیده‌اند. ترجمه دیگری از تاریخ قم وجود داشته که سیداحمد حسینی عاملی از آن نقل کرده است.

مؤلف در آغاز اشاره کرده که پیش از تألیف کتاب قم قصد تصنیف کتابی «مشتمل بر اخبار عرب اشعریه که به قم نزول کردند» و قم را «کوره» (استان) ساختند و برای آن بارو کشیدند، داشته است و چون کتاب قم را نوشته، بر آن شده است که آن مطلب را نیز در همین کتاب درج کند؛ بعلاوه گزارشی از سادات آل ابوطالب را نیز که به قم آمده‌اند، بر آن بیفزاید.

ازین رو کتاب قم، افزون بر موضوع اصلی آن، حاوی چند باب و فصل مرتبط نیز بوده است.

ویژگی‌های نثر کتاب

نمونه‌هایی از نثر قرن ششم در ترجمه به چشم می‌خورد. برای مثال، باء تأکید در جلو فعل نهی یا نفی و استفاده از کلمات مترادف.

همچنین برخی اصطلاحات فارسی در کتاب به کار رفته که همچنان میان کشاورزان رایج است.

وجوه اهمیت تاریخ قم

از وجوه اهمیت این کتاب، دربرداشتن مطالب بسیاری درباره کشاورزی قم است که در منابع اصلی و قدیمی کمتر می‌توان بدانها دست یافت؛ از جمله چگونگی مسّاحی، نقاطی که نباید مساحت کرد و کیفیت تعیین خراج در هر چیز و چیزهایی که مشمول خراج نمی‌شده، نحوه تقسیم آب رودخانه و کاریز و چگونگی تهیه آب آشامیدنی، می‌باشد.

همچنین تاریخ قم مفصّلترین و معتبرترین سند درباره وضع مالک و زارع در ایران آن روزگار به شمار می‌آید. مجلسی نیز این کتاب را معتبر دانسته است.

اشتباهات اثر

کتاب خالی از اشتباه نیست که یا از خود مؤلف است و یا مترجم یا نسخه نویسان وارد متن کرده‌اند. برای مثال، ابوالحسن، حسین (یا علی)بن حسین بن حسین بن جعفربن محمدبن اسماعیل بن جعفر الصادق(ع)، فرزندزاده امام حسن عسکری علیه السلام نوشته شده است، در حالی که او نواده عموی امام حسن عسکری بوده است.

مورد دیگر موضوع اسارت احوص بن سعدبن مالک به دست حجاج بن یوسف، پس از قیام زید بن علی است که با توجه به اختلاف تاریخ فوت حجاج بن یوسف (۹۵ یا ۹۷) و قیام زید (۱۱۸ یا ۱۲۱) در زمان هشام بن عبدالملک، احوص نمی‌توانسته اسیر حجاج بوده باشد. این احتمال می‌رود که در اصل یوسف بن عمر ثقفی از خویشاوندان حجاج بوده، که زید را نیز او به قتل رساند.

متن موجود تاریخ قم را نخستین بار جلال الدین طهرانی از روی نسخة تحریر شده در ۱۰۰۱ق، در ۱۳۱۳ش در تهران منتشر کرد.