کمتر کسی فکر می‌کرد که اگر جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا به پیروزی برسد اقدامی غیراز بازگشت سریع به برجام و لغو تحریم‌های ایران انجام خواهد داد؛ اما شرایط به‌نحوی پیش رفت که بایدن به پیروزی رسید و طبق وعده‌های از پیش تعیین شده به معاهده آب و هوایی پاریس بازگشت اما هنوز با گذشت چیزی حدود 2 ماه از پیروزی بایدن در انتخابات و گام نهادن به کاخ سفید هنوز آمریکا تصمیمی برای بازگشت به برجام و لغو تحریم‌های ایران اتخاذ نکرده است. هر چند که آمریکایی‌ و اروپایی‌ها بارها از مذاکره مجدد و قرار دادن برخی مسائل دیگر در قالب مذاکره سخن گفته‌اند اما ایران هیچگاه زیر بار این موضع نرفته و مقامات کشورمان تصریح کرده‌اند که برجام قابل مذاکره مجدد نیست. آنچه مسلم است آمریکا راهی جز بازگشت به برجام و لغو تحریم‌های یکجانبه و ظالمانه علیه ایران ندارد. هر عملی غیر از این به سمت و سویی غیر از احیای برجام حرکت خواهد نمود. برای بررسی حواشی پیرامون برجام، علل تغییر رویکرد آمریکا و اروپا به این توافق‌نامه و آینده برجام  با پیروز مجتهدزاده تحلیلگر مسائل بین‌الملل و کارشناس جغرافیای سیاسی به گفت‌و‌گو پرداخته است که می‌خوانید.

به گزارش روز نو :بـــایدن همـــواره پیـــش از روی کار آمدن از لغو تحریم‌های ایران و بازگشت به برجام سخن می‌گفت ؛اما رویکرد امروزش با دیروز تفاوت دارد؛ اساسا چه اتفاقی افتاده که آمریکا و اروپا که خواهان حفظ برجام و بازگشت آمریکا به ایران توافق بودند امروز موضع دیگری علیه ایران اتخاذ می‌کنند؟

آقای بایدن از روز اول که روی کار آمد از قصد خود برای بازگشت بــه بـــرجــــام خبر داد و امروز هم بر همین موضع تاکید دارد. اما بایدن نگفت کـــه ایـــران هر کاری خواست انجام دهد و آمریکا هم بدون قید و شرط به برجام بازخواهد گشت. آقای ظریف که می‌گوید همه تحریم‌ها باید برداشته شود باید بداند که آمریکا نمی‌تواند همه تحریم‌ها را یکجا بردارد. به‌دلیل اینکه بسیاری از این تحریم‌ها تحریم‌های سازمان ملل متحد و قانونی است که باید با همکاری آمریکا و اروپا از بین برود. اما تحریم‌های شخصی و یک طرفه ایالات متحده آمریکا غیرقانونی هستند و همیشه هم گفته‌ایم که این تحریم‌ها باید برداشته شود. یعنی تحریم‌هایی که ترامپ و جورج بوش و حتی اوباما علیه کشورمان وضع کردند باید برداشته شود. ولی ما نمی‌توانیم بگوییم تحریم‌هایی که سازمان ملل علیه کشورمان وضع کرده توسط آمریکا یا اروپا برداشته شود، چراکه آن موضوع باید در سازوکار خود بررسی شود. این مشکل ما است که در بیان مسائل دقت نمی‌کنیم. آقای روحانی و ظریف از ابتدا هم گفتند که آمریکا تحریم‌ها را بردارد و ماهم به برجام باز می‌گردیم ولی آقای رئیس جمهور و وزیر خارجه وقتی که اروپا پیشنهاد می‌کند که حالا که ایران و آمریکا نمی‌توانند با هم مذاکره کنند در یک نشست غیررسمی حاضر شوند می‌گویند که حاضر نیستیم. برای احیای برجام و استفاده از دستاوردهای آن نباید درهای مذاکره و گفت‌و‌گو را بست. اینجا ما بحث از یک دیپلماسی بسیار پیچیده هنرمندانه میَ‌کنیم. از یک طرف ایران می‌گوید ابتدا تحریم‌ها باید لغو شود و آمریکا به برجام بازگردد تا ما هم از انجام اقدامات کاهش تعهدات خود بازگردیم و از طرف دیگر آمریکا می‌گوید که اول ایران باید به تعهدات خود بازگردد تا ما هم در این راه قدم برداریم و به برجام بازگردیم. حال تکلیف چیست؟ اینجا با یک حلقه مفقوده مواجه هستیم که باید در این میان مشکل را به‌نحوی حل کند. این بحث عملی بازرسی آژانس نیست بلکه یک بحث دیپلماتیک و فنی است. راه‌حل این مساله همان چیزی است که اروپایی‌ها پیشنهاد کردند که یک دیدار چندجانبه اما غیررسمی تشکیل دهیم که آمریکا هم حضور داشته باشد و شرکت کند تا قدم اول برای آغاز گفت‌و‌گوی غیررسمی میان ایران و آمریکا برداشته شود و پس از آن طرف‌ها رسما وارد برجام شوند. اما مخالفت شد.

به اذعان خود آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ایران به همه تعهدات خود عمل کرده و این کمترین انتظاری است که می‌توان از سایر طرفین برجام داشت تا به تعهدات خود عمل کنند و در این راستا ایران دست بالا را دارد؛ اما چرا با این وجود آمریکا و اروپا از عمل به وظایف و تعهدات خود سر باز می‌زنند؟

ممکن است ایران به‌صورت‌هایی دست بالا را داشته باشد اما باید بلد باشیم که این دست بالا را چگونه مورد استفاده قرار دهیم. ولی ما نمی‌توانیم در یک برخورد حداکثری و انعطاف ناپذیر امکانات دست بالا داشتن خودمان را نابود کنیم. به عبارت دیگر ما باید با استفاده از یک هنر دیپلماسی پیشرفته دست بالای خودمان را تبدیل به وسیله‌ای کنیم تا خواست‌های مشروع نهایی ما برآورده شود نه اینکه همه چیز را به هم بزنیم. اینکه دست بالا با ایران است و اعلام می‌کند که تا آمریکا تحریم‌ها را لغو نکند ایران نیز به تعهدات خود بازنخواهد گشت قبول اما برای اینکه این توافق بیشتر و بهتر پیش برود و طرفین هم از دستاوردهای آن بهره‌مند شوند می‌توان به این سمت و سو رفت تا جلسه‌ای غیررسمی با اروپایی‌ها و آمریکا برگزار کرد و در آنجا به آمریکایی‌ها گفت که اگر تحریم‌ها را برندارید ما هم به تعهدات خودمان باز نمی‌گردیم. این به لحاظ بین‌المللی نیز به نفع خودمان است. اما از این جلسه هم خودداری می‌کنیم.

با وجود اینکه مقامات کشورمان بارها اعلام کرده‌اند که شرط بازگشت آمریکا به برجام لغو همه تحریم‌ها است؛ اما آمریکایی‌ها رویکرد دیگری دارند و در همین راستا سخنگوی وزارت خارجه آمریکا گفته قرار نیست همه تحریم‌های ایران لغو شود؛ این تقابل در موضوع را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

این خیلی طبیعی است و به نوعی همان حرف ماست که می‌گوییم اگر تحریم‌ها لغو شود ما هم مرحله به مرحله به تعهدات خود بر می‌گردیم و به عبارتی امتیازگیری متقابل می‌کنیم. اگر درست نگاه کنیم اکنون در یک میدان تمام عیار دیپلماتیک قرار داریم و اکنون دیگر در مرحله مانور دادن به‌صورت تحمیل تحریم‌های جدید یا اینکه افزایش غنی سازی قرار نداریم بلکه در مرحله بحث و چانه زدن هستیم. یعنی فضا تماما دیپلماتیک است. ما زمانی که به هر دو طرف گوش می‌دهیم می‌بینیم که هر دو طرف کلامی تماما مشابه می‌گویند. لذا ما باید این مساله را به‌نحوی از بن بست خارج کنیم. اتحادیه اروپا پیشنهاد کرده حالا که هر دو طرف بر موضع خود پافشاری می‌کنند ما یک جلسه غیررسمی با حضور ایران و آمریکا تشکیل می‌دهیم تا در آن صرفا به بحث و تبادل نظر پرداخته و شرایط برای تعامل بیشتر هموار کنیم.

اقدامات تحریک‌کننده اروپا و آمریکا مـثل پیــش نـــویـــس قــطـــعنامه علیه ایــران در شورای حکام که به سرانجام هم نرسید تعامل مثبت طرف‌های برجام را تحت‌الشعاع قرار نمی‌دهد به‌نحوی که آنها بخواهند رویکردهای دیگری اتخاذ کنند؟

اقدام اروپا در لغو قطعنامه علیه ایران طبیعتا اقدامی مثــبـــت است بـــرای تسهیل راه گام برداشتن‌های دیپلماتیک ایران و آمریکا به سوی هم. در عین حال ما به یاد می‌آوریم که در گذشته نیز از این مباحث زیاد داشتیم و قبلا هم گفتم که اقدامات ترامپ و فشار حداکثری که بر ایران وارد می‌کند باعث خواهد شد که ایران به سمت چین و روسیه متمایل شود. ولی در بحث دیپلماسی برای حل یک معضل بزرگ که به همه به‌خصوص ما ایرانی‌ها لطمه وارد می‌کند باید مقداری دیپلماتیک فکر کرد و مصلحت اندیشی به کار برد. نخستین کاری که ما باید انجام دهیم این است که باید بپذیریم برجامی را امضا کردیم که 5 قدرت دیگر نیز آن را امضا کرده‌اند. هرچند که یکی از اعضا از این توافق خارج شد و اکنون می‌خواهد که بازگردد. حال که آنها می‌خواهند برگردند و خودمان نیز بارها گفته‌ایم که آمریکا راهی به جز بازگشت به برجام ندارد باید مقداری از پافشاری‌های سختگیرانه عدول کرد و منتظر حضور هرچه سریع‌تر آنها در این توافق و عمل به تعهداتشان باشیم. نباید شرایط به سمت و سویی برود که آنها به جای بازگشت به برجام به مسائل و راه‌های دیگر روی بیاورند.

خب؛ ایران نیز بازگشت آمریکا به برجام را مشروط به لغو تحریم‌ها می‌داند، چراکه بازگشت آمریکا به برجام بدون لغو تحریم‌ها تاثیری به حال ایران ندارد، نباید این فهم مشترک بین اروپا و آمریکا ایجاد شود که برای پیشبرد برجام باید منافع ایران نیز لحاظ گردد؟

وقتی چنین اتفاقی رخ می‌دهد و دو طرف محکم بر موضع خود ایستاده‌اند دو طرف باید به شخص ثالث مراجعه کنند که در این ماجرا شخص ثالث سه کشور اروپایی است. آنها پیشنهاد نشستی غیررسمی برای مفاهمه و تعامل بیشتر داده‌اند که ما نپذیرفتیم. البته کار وزیر امور خارجه در اصول درست است که وقتی ما از دید قانونی دست بالا را داریم می‌توانیم خواسته‌های خود را مطرح کنیم. اما آقای ظریف باید بداند که اگر در مطرح کردن خواسته‌هایمان زیادی حداکثر خواهی کنیم از آن طرف نردبان خواهیم افتاد. البته اگر شرایط به همین صورت هم باقی بماند به هیچ‌وجه به زمان پیشا برجام باز نخواهیم گشت. ما باید توجه داشته باشیم که در این میدان بازی دیپلماتیک تنها فقط خودمان هستیم و هیچ‌ یار و یاور و مدافعی نداریم. ولی می‌بینیم که حریف ما متنبه شده است. حال هر منظوری که می‌خواهد داشته باشد. می‌خواهد الگویی از برجام درست کند تا آن را در سایر مسائل بین‌المللی نیز استفاده کند یا چیز دیگر ما باید به فکر کشور خودمان باشیم نه بقیه جهان. هر منظوری که داشته باشد مهم نیست. چنانکه ما هم منظورهایی را وسط می‌آوریم که گاه ارتباطی به جایی ندارد. آنچه که مهم است اینکه ما برای رسیدن به هدف خودمان یک قدم بر می‌داریم و قدم طرف مقابل را هم می‌شماریم و رصد می‌کنیم که چگونه قدم برمی‌دارد. اگر درست انجام داد ما هم قدم درست برمی‌داریم اما اگر قدم نادرستی برداشت ما هم عمل متقابل می‌کنیم. آمریکا می‌گوید قدم به قدم جلو می‌آییم چراکه بایدن نمی‌تواند تحریم‌های قانونی سازمان ملل را بردارد. اما باید همه تحریم‌های یکجانبه که از سوی کنگره یا دستور اجرایی رئیس جمهور بوده را لغو کند. ما هم باید روشن کنیم که منظورمان از همه تحریم‌ها صرفا همه تحریم‌های یکجانبه غیرقانونی وضع شده از سوی آمریکا است. ما خواهان لغو همه تحریم‌های غیرقانونی و یکجانبه آمریکا چه از سوی دولت، سنا یا کنگره هستیم و این درک را داریم که برای لغو بقیه تحریم‌ها نیازمند همکاری آمریکا و اروپا است. زمانی که این مفهوم روشن شد باید قدم به قدم پیش رفت تا تحریم‌ها از سوی آمریکا برداشته شود و از طرف دیگر ایران نیز به تعهدات خود بازگردد. ما اکنون در مرحله تقابل گرم یا سرد نیستیم بلکه در مرحله دیپلماسی قرار داریم و مذاکره می‌کنیم که آیا گفت‌و‌گو کنیم یا نکنیم. درست است که دست بالا را داریم اما زمانی که از موضع بالا صحبت می‌کنیم باید شمرده، حساب شده و آینده نگر برخورد کنیم نه اینکه به‌نحوی برخورد کنیم که از آن طرف بیفتیم. من معتقدم رد پیشنهاد اتحادیه اروپا در زمینه دیدار غیررسمی با شرکت آمریکا، 4 کشور دیگر و جمهوری اسلامی ایران کار خیلی دقیقی نبود.

چندی پیش وندی شرمن از مقامات آمریکایی در مذاکرات هسته‌ای اذعان کرد که برجام نسبت به سال 2015 تغییرات زیادی کرده و باید دوباره مورد مذاکره قرار گیرد؛ این در حالی است که مقامات کشورمان بارها از عدم مذاکره مجدد در باب برجام سخن گفتند؛ چرا امروز موضع آمریکایی‌ها نسبت به برجام تغییر کرده است؟
اگر به یاد داشته باشید وقتی ترامپ از توافق برجام خارج شد گفت من مخالف برجام نیستم اما شکل فعلی آن را قبول ندارم و باید خودم دوباره با ایرانی‌ها مذاکره کنم و برخی از ملاحظاتی که در این برجام پیش بینی نشده بود از جمله مساله قدرت دفاعی ایران و مسائل منطقه را بگنجانیم. این بحثی بود که ترامپ هنگام خروج از برجام مطرح کرد. اکنون نیز آقای بایدن می‌خواهد به همان جایی که ترامپ از برجام خروج کرد بازگردد. یعنی این برجامی که امضا شده را ترامپ به هم زده و بهانه خوبی به دست ما داد که آن را درست کنیم. بایدن کاملا در این موضع روشن صحبت کرد و گفت باید در مورد برجام مذاکرات بیشتری انجام دهیم و برخی از مسائل از جمله قدرت دفاعی ایران را نیز مورد مذاکره قرار دهیم. اینکه چنین وضعیتی اتفاق بیفتد یا نیفتد و یا به‌صورتی اتفاق بیفتد که به سود ما هم باشد تمام بستگی به درایت و ورزیدگی دیپلماسی ما دارد. ما از روز اول اعلام کردیم در مورد قدرت دفاعی کشور حاضر به مذاکره نیستیم و اکنون هم وضعیت ما تغییر نکرده است. ما می‌توانیم همین موضوع هوشیارانه خود را داشته باشیم. اما اینکه مذاکره نمی‌کنیم بدترین شکل دیپلماسی است. اینکه ما همه راه‌ها را به روی خودمان ببندیم یک رفتار دیپلماتیک نیست.

با این تفاسیر تفاوت میان ترامپ و بایدن در خصوص رویکردشان به برجام کجا است جایی که هر دو به مذاکره بیشتر در خصوص سایر مسائل اشاره می‌کنند؟

خیر؛ بایدن حرف دیگری می‌زند و می‌گوید اگر ایران با امر بازگشت به برجام موافق باشد ما تحریم‌هایی را بر می‌داریم در حالی که ترامپ چنین حرف‌هایی نزد. همین اخیرا بایدن ترتیبی داد که بخشی از دارایی بلوکه شده ایران در کره جنوبی آزاد شود. ترامپ فریاد می‌کشید همان مقدار پول بلوکه شده ایران در آمریکا که از سوی اوباما به ایران پرداخت شد خیلی کار غلطی بود و خیانت کردند. اما اکنون بایدن مثل همان کار را به نفع ایران در کره جنوبی انجام می‌دهد. پس تفاوت میان اینها بسیار است.

از دیدگاه شما آینده بــرجــام چگونه رقم خواهد خورد؛ اساسا ایران، آمریکا و اروپا به نوعی فهم مشترک از توافق خواهند رسید؟

من معتقدم که با رفتن ترامپ و آمدن بایدن آمریکایی‌ها مقداری عقلانیت پیشه کردند. حال ایران نیز باید مقداری شعارها را کنار بگذارد و پیشنهاد نشست غیررسمی اروپا را رد نکند. از طرف دیگر در مورد عملکرد اروپایی‌ها باید با در نظر گرفتن شرایط صحبت کرد. آنها هر تغییری در وضعیت خود دادند قدم به قدم صحبت کردند و شعار دادند و گفتند که در مقابل کدام گام ایران چنین اقداماتی را انجام دادند. اروپایی‌ها مثل ترامپ عمل نکردند که یکدفعه بگویند ما نیستیم. آنها مماشات می‌کنند اما یادمان باشد که چه اروپایی‌ها یا چین و روسیه باشند در این معضل بسیار پیچیده شده‌ای که در میان است هیچ‌یک از طرفین به‌طور یکجانبه نمی‌تواند تصمیم بگیرد. فراموش نکنیم که بر روی گرده آمریکای بایدن نیز اسرائیل ضد بشر نشسته است. دیدیم که بایدن به اسرائیلی‌ها بی‌اعتنایی بسیاری کرد و عرب‌های سعودی را نیز سر جای خودشان نشاند. ما نیز نباید با مساله برجام و 1+5 شعاری برخورد کنیم.

منبع:آرمان ملی