همزمان با عقب نشینی های سریالی ترامپ، رسانه های دولتی ژاپن از سفر شینزو آبه، نخست وزیر این کشور به تهران خبر دادند؛ سفری با حواشی رسانه ای. در شرایطی که روز سه شنبه سید عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه در دیدار با روزنامه نگاران داخلی و بین المللی گمانه زنی ها در مورد این سفر تاریخی را تایید نکرد و صرفا برای تحقق این سفر ابراز امیدواری کرد، رسانه های بین المللی به خصوص رسانه های دولتی ژاپن اعلام کردند که توکیو در تلاش برای فراهم کردن تشریفات نهایی برای دیدار میان رهبران دو کشور است. خبرگزاری رویترز نیز با تایید این خبر در این باره نوشت که آبه با چراغ سبز ایالات متحده قرار است در میانه ماه ژوئن به ایران سفر کند. به گزارش آن اچ کی ( سازمان پخش رادیو تلویزیونی ژاپن) در این دیدار قرار است آبه با مقام معظم رهبری و حسن روحانی، رئیس جمهوری کشورمان دیدار کند.

این نخستین بار بعد از انقلاب اسلامی است که یکی از مقام های ارشد ژاپنی به ایران سفر می کند. واپسین بار سال ۱۹۷۸ بود که تاکئو فوکودا، یکی از نخست وزیران این کشور به تهران آمد. با این حال در طول این سال ها مقام های تهران و توکیو در ژاپن و دیگر کشورها دیدار کرده و رایزنی هایی داشته اند. با این حال سفر آبه در میانه تنش های ایران و آمریکا و در شرایطی که واشنگتن به واسطه سیاست های خصمانه اش علیه ایران صادرات نفت را هدف قرار داده، طبیعتا برجسته شده؛ هرچند این مهم فارغ از شرایط و معادلات حاکم به تنهایی می تواند فصل جدیدی را در روابط دو بازیگر تعریف کند. این اولین باری نیست که اخباری از سفر نخست وزیر ژاپن منتشر می شود. سال ۲۰۱۳ پیش از انعقاد توافق هسته ای میان ایران و پنج کشور جهان خبرهایی درباره سفر آبه به تهران منتشر شد، با این حال این مهم تا به امروز محقق نشد.

حال مشخص نیست که آبه که به تازگی میزبان ترامپ بوده برای میانجی گری میان ایران و آمریکا می آید یا آنکه حامل پیام مقام های واشنگتن برای رهبران تهران است. تاکید ترامپ بر مذاکره با ایران و همچنین روابط خوب تهران و توکیو گمانه زنی ها در مورد نقش میانجی گرانه نخست وزیر ژاپن را تقویت می کند. پیش از این یعنی ۱۶ می محمد جواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان برای ارتقای روابط دو بازیگر با آبه و تاروکونو، وزیر خارجه این کشور دیدار کرد. ظریف در جریان این دیدار رسمی هم تحریم های یک جانبه واشنگتن را محکوم کرد و هم احتمال هرگونه رایزنی میان تهران و واشنگتن را منتفی دانست.

تلاش برای تکرار یک تجربه

آبه در دیدارش با ترامپ گفته بود که برقراری صلح و ثبات در خاورمیانه نه تنها برای ژاپن بلکه برای جامعه بین الملل با اهمیت است. او مسئولیت این مهم را هم عهده دار شد؛ مطالبه ای که با استقبال ترامپ روبه رو شد. طبیعتا به واسطه روابط تاریخی و دوستانه تهران و توکیو آبه در شرایط کنونی شاید بهترین میانجی برای کاستن از تنش ها قلمداد شود. شاید هم تجربه پیشین موجب شده تا آقای نخست وزیر در قامت میانجی چنین سفر تاریخی ای را در کارنامه سیاسی اش ثبت کند. دهه هشتاد ژاپن تجربه میانجی گری میان ایران و عراق را عهده دار شد. همان زمانی که بازیگران غربی، بغداد را در طول جنگ علیه تهران تا دندان مسلح کرده بودند، در آن برهه توکیو تلاش کرد تا با بازتعریف تعاملات میان دو بازیگر، زمینه را برای آتش بس هموار کند. علاوه بر سوابق تاریخی، تعاملات تجاری میان تهران و توکیو را نیز باید لحاظ کرد؛ مولفه ای که به واسطه فشارهای ترامپ معلق مانده است. ژاپن به انرژی و نفت ایران احتیاج دارد؛ بازارهای این کشور بستر مهمی برای واردات انرژی ایران قلمداد می شوند، از همین رو طی چهل سال گذشته توکیو تلاش کرده تا در میانه جناح بندی های سیاسی داخلی خود نه به شکلی مستقیم اما پشت پرده در ارتباط با برخی مسائل، جانب ایران را نگاه دارد. طبیعتا در شرایط کنونی با لغو معافیت های صادراتی و توقف صادرات نفت ایران پالایشگاه ها و بازار نفت ژاپن درگیر چالش های جدی شده است. ادامه این روند طبیعتا توکیو را درگیر بحران های جدی تر می کند. از همین رو شاید همان گونه که مارتین ابستراکت، تحلیلگر مسائل بین الملل طی یادداشتی در دیپلمات نوشته « سفر ترامپ آن هم درست دو هفته بعد از سفر ظریف برای آبه فرصت ساز شد تا با یک تیر دو نشان بزند، نقش پلیس خوب را ایفا کرده و روزنه ای برای خروج از بن بست حاکم بیابد».

بازی همزمان در دو زمین

از منظری دیگر نیز روابط و پیوندهای سیاسی دو بازیگر را باید لحاظ کرد. در حالی که ژاپن هیچ زمان به عنوان یکی از بازیگران فعال در جریان رایزنی های میان ایران و پنج کشور جهان تعریف نشد و عضو برنامه اقدام جامع مشترک نبود. با این حال برای تحقق این مهم نقشی برجسته ایفا کرد. هرچند توکیو در همان برهه زمانی نیز به واسطه وابستگی یکجانبه اش به ایالات متحده تلاش کرد تا در زمین واشنگتن بازی کرده و از تحریم های اعمال شده علیه تهران حمایت کند. اما یک سال بعد از تحقق برجام ورق برگشت و نوعی واگرایی در روابط و منافع توکیو و واشنگتن هویدا شد.

همین مسئله موجب شد تا توکیو در عرصه سیاست خارجی چرخشی کرده و سرمایه گذاری در بخش انرژی ایران را در اولویت برنامه هایش تعریف کند. طبیعتا این مهم زمینه ساز تعمیق همکاری های اقتصادی دو بازیگر ( تهران و توکیو) شد. البته تا یک سال پیش، یعنی زمانی که ترامپ به شکلی یکجانبه به برجام پایان داد. ژاپن بازیگری است که به لحاظ انرژی کشوری فقیر قلمداد می شود؛ از همین رو تا پیش از تحریم هایی که زمان ریاست باراک اوباما و بعد از آن در دوران ترامپ علیه تهران وضع شد بیش از ۴۰ درصد نفت خام اش را از طریق ایران تامین می کرد.

این وابستگی طبیعتا تعاملات دو بازیگر را تحت تاثیر قرار داده است. گاه توکیو از منظر دیپلماتیک به تهران نزدیک می شود و گاه روابطش را بر مدار واگرایی سیاسی تعریف می کند. به عنوان نمونه تا پیش از سال ۲۰۱۲ و اعمال تحریم های آمریکا علیه ایران (پیش از تحقق برجام) ژاپن به واسطه همان وابستگی یکجانبه اش به ایالات متحده واردات ۸۰ درصدی نفت و انرژی اش از تهران را متوقف کرد، اما بعد از اجرایی شدن برجام توکیو جزو اولین بازیگرانی بود که واردات نفت از تهران را افزایش داد و به ضمیمه اش توافقنامه سرمایه گذاری دو جانبه به ارزش ۱۰ میلیارد دلار را با ایران امضا کرد.

توقف واردات نفت نمادین است

ایران و ژاپن از منظر تاریخی نیز رابطه عمیقی تجربه کرده اند، هرچند این مهم در تمام برهه های زمانی به نوعی در گرو مولفه انرژی بود. در میانه شوک نفتی سال ۱۹۷۳ ژاپن بیش از ۷۰ درصد نفت خام اش را از طریق ایران تامین می کرد، حتی بعد از انقلاب اسلامی این دو بازیگر به واسطه مسائل اقتصادی و انرژی تعاملات مثبتی داشتند. همانگونه که کوری مک کنیز، محقق ارشد مرکز مطالعات آسیا برای صلح نوشت «دو مولفه رشد اقتصادی و انرژی تهران و توکیو را فارغ از اختلاف های ریز و کلان کنار هم تعریف کرد، هرچند روابط این دو فراز و نشیب های زیادی را تجربه کرد، با این حال به واسطه این دو مقوله، رابطه ها به مو رسیده اما پاره نشده است». از همین رو تاناکا کوچیرو، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل خاورمیانه و انرژی در گفت وگوی اختصاصی با نشریه ژاپن تایمز با اشاره به توقف واردات نفت از ایران در این باره گفت «این مسئله نمادین است، توکیو باید تعاملاتش با واشنگتن را نیز لحاظ کند، اما تصور توقف همیشگی این مهم امکان پذیر نیست، ژاپن بالاخره برای خروج از این بن بست راهی خواهد یافت».

او در ادامه ضمن اشاره به این حقیقت که ژاپن بعد از جنگ جهانی دوم از منظر دیپلماسی ناچار است منفعلانه تر عمل کرده و در قالب متحد ایالات متحده تعریف شود به خبرنگار ژاپن تایمز گفت «ایران قدرتی است که در کمربند نفت و گاز طبیعی غنی از خاورمیانه تا غرب آسیا تعریف شده، این بازیگر همچنین طولانی ترین خطوط ساحلی در خلیج فارس را به خود اختصاص داده و همگام با عمان کنترل تنگه هرمز را در اختیار دارد، اینها مولفه هایی اند که ژاپن نمی تواند در قالب سیاست های تعریف شده اش درباره ایران نادیده بگیرد. طبیعتا نباید تصور کرد که رابطه میان ایران و ژاپن یک سویه است، یعنی صرفا ژاپن از منابع انرژی ایران بهره مند می شود. بعد از انقلاب ایران در ساختار دیپلماسی اش اولویت ها را تغییر داد، از همین رو برای احیای تکنولوژی اش به جای نگاه به غرب تلاش کرد تا روابطش با کشورهای آسیاسی به خصوص ژاپن را مستحکم تر کند.

آبه از ترامپ می ترسد

«آبه از ترامپ و شعار اول آمریکا می ترسد»؛ این عبارتی است که شون رایسوکا، تحلیلگر مسائل ژاپن بدان اشاره دارد. او در این باره طی یادداشتی در نشریه بلومبرگ با اشاره به چالش های کنونی ایران و ژاپن به واسطه سیاست های انحصارگرایانه ترامپ در این باره نوشت «این نخستین باری نیست که توکیو درگیر چنین تناقضی شده، هرچند نخستین باری است که آشکارا از پیامدهای تصمیم های واشنگتن می هراسد. بعد از شکست صدام حسین در جنگ خلیج فارس پروژه ایران هراسی توسط واشنگتن کلید خورد. سیاست های توکیو در ارتباط با تهران از همان زمان به همین دلیل درگیر فرازونشیب هایی شد، اما در زمان ریاست ترامپ ژاپن به واسطه هراس از تصمیم های ناگهانی رئیس جمهوری درگیر انحرافی جدی با ایران شد، موضوعی که مقام های ژاپن در جست وجوی راهی برای پایان دادن به آن هستند.»

در تایید این مهم نشریه فایننشال تایمز به نقل از برخی مقام های دولتی ژاپن که نخواسته اند نام شان فاش شود نوشت که آبه برای شکست یا برکناری ترامپ روزشماری می کند. علاوه بر روابط دیرینه تهران و توکیو، مولفه های دیگری موجب شده است تا آبه تصمیم بگیرد در قامت میانجی به ایران سفر کند. ماه آوریل نخست وزیر ژاپن خطاب به ترامپ اعلام کرد که توکیو به واشنگتن اجازه نمی دهد تا بیش از آنچه در پیمان تجاری موسوم به مشارکت فرااقیانوس آرام تعریف شده بهره مند شود، در آن برهه زمانی ترامپ با اعمال فشار تلاش می کرد بیش از حد تعریف شده به محصولات کشاورزی توکیو دسترسی داشته باشد. آبه سیاستمداری باهوش است، از همین رو می داند این کنش از سوی ایالات متحده بی واکنش نخواهد ماند. از همین رو در آستانه انتخابات پارلمانی ماه ژوئن نمی خواهد ترامپ پاشنه آشیلش را هدف قرار دهد. آقای نخست وزیر به واسطه دغدغه هایش می خواهد تاوان برگ برنده ای که در دستان ایالات متحده داشت را بدهد، به همین سبب همانگونه که ترامپ خواسته هزینه های استقرار نظامیان آمریکایی مستقر در خاک این کشور را افزایش داده و از ترس آغاز جنگ تعرفه ای علیه توکیو و دچار شدن به سرنوشت چین تلاش دارد تا در عرصه بین الملل به شکلی تلویحی از سیاست های ترامپ پیروی و حمایت کند، رئیس جمهوری آمریکا پیش از این تهدید کرده بود که تعرفه هایی را بر واردات ماشین های این کشور وضع خواهد کرد، تهدیدی که به واسطه تمکین توکیو از واشنگتن فعلا معلق مانده، اما هنوز کاملا برطرف نشده است.

توبیا هریس، کارشناس مسائل اطلاعاتی ژاپن درباره باج هایی که آبه به ترامپ می دهد نوشت «نخست وزیر ژاپن به اکثریت آرای پارلمان نیاز دارد، از همین رو به سان عروسک خیمه شب بازی در دستان ترامپ قرار دارد، عروسکی که هنوز نمی داند در معاملات تجاری اش با واشنگتن آیا از امتیازهای جدیدی برخوردار خواهد شد یا در ارتباط با تعرفه های تعریف شده بر فولاد و خودروهای جدید از معافیت های اهدایی بهره مند می شود یا نه». در حالی که شرکت های بزرگ نفتی ژاپنی از این کشور خواستند تا واردات نفت از ایران را از سربگیرد، اما توکیو به واسطه سیاست پساجنگی اش و تعریفش در قامت متحد واشنگتن و فراتر از آن به دلیل ترسش از خشم ترامپ نمی تواند هنجارهای حاکم بر روابط دو بازیگر را بشکند، از همین رو انگار تلاش دارد تا از راهی دیگر شانسش را برای تحقق منافعش بیازماید.