مروری بر تاریخ سیاه عربستان در ربایش منتقدان| «جمال خاشقجی» که بود و چه کرد؟ مفقودشدن او نشانه چیست؟
این اولین‌باری نیست که حکومت عربستان سعودی کسی را می‌رباید و می‌کشد. اکنون هزاران نفر در زندان‌های آن کشور هستند. فعالان حقوق بشری که به عنوان تروریست در زندان به سر می‌برند. در عربستان سعودی شما به دلیل انتشار یک پست در شبکه‌های اجتماعی ممکن است محکوم به مرگ شوید.
مروری بر تاریخ سیاه عربستان در ربایش منتقدان| «جمال خاشقجی» که بود و چه کرد؟ مفقودشدن او نشانه چیست؟
این اولین‌باری نیست که حکومت عربستان سعودی کسی را می‌رباید و می‌کشد. اکنون هزاران نفر در زندان‌های آن کشور هستند. فعالان حقوق بشری که به عنوان تروریست در زندان به سر می‌برند. در عربستان سعودی شما به دلیل انتشار یک پست در شبکه‌های اجتماعی ممکن است محکوم به مرگ شوید.
همزمان با گمانه‌زنی پلیس ترکیه درباره احتمال کشته شدن "جمال خاشقجی" روزنامه‌نگار منتقد عربستانی که به کنسولگری عربستان سعودی در استانبول رفته بوده، واکنش رسانه‌های بین‌المللی به این موضوع و تبعات آن گسترده بوده است.
به گزارش رو زنو ؛ سایت تحلیلی "میدل ایست آی" با انتشار گزارشی می‌نویسد این نخستین‌باری نیست که فردی توسط حکومت عربستان سعودی ربوده و مفقود می‌شود و آن کشور "تاریخ سیاهی" در این‌باره دارد.
"میدل ایست ای" در ادامه به تاریخچه این ربایش ها توسط حکومت عربستان سعودی پرداخته است:
ناصر السعید
"ناصر السعید" مخالف معروف سعودی و برنامه‌ساز رادیویی یکی از معروف‌ترین افراد ناپدیدشده در عربستان است که سال 1979 به دست نیروهای اطلاعاتی عربستان در لبنان در یکی از خیابان های بیروت ربوده شد.
سرنوشت او هنوز مشخص نیست علیرغم آنکه گمانه‌زنی‌ها از کشته‌شدن او به محض ربوده‌شدن‌اش حکایت دارد اما همسر او "ام جهاد"، همچنان امیدوار است که از او خبری شود یا مسئولان سعودی از سرنوشت او چیزی بگویند.
شاهزاده سلطان بن ترکی
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
"سلطان بن ترکی" که اوایل فوریه 2016 به همراه بیست تن از اعضای هیئت همراه ربوده شدند که اکثر آن در کشورهای غربی بودند. او با خاندان حاکم سعودی اختلاف داشت. او همواره خواهان اجرای اصلاحات و بازخواست مفسدان و مبارزه با تروریسمی بود که احتمالاً از سوی افرادی وابسته به دولت سعودی حمایت شده است.او از عربستان فرار کرد و به ژنو رفت. در سال 2003 ربوده شد و به ریاض بازگردانده شد. هفت ماه بعد یعنی در ژانویه 2004 در سخنانی در یک شبکه ماهواره‌ای گفت که در اقامت اجباری به سر می‌برد. او شاهزاده «عبد العزیز بن فهد» و شیخ «صالح بن عبد العزیز» را به دست داشتن در ربودن خود متهم کرد و محاکمه آنان را خواستار شد.
ترکی بن بندر آل سعود
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
او به عنوان پلیس و مسئول امنیتی خاندان حاکم سعودی فعالیت می‌کرد. روابط او با خاندان سعودی به دنبال اختلاف بر سر میراث متشنج شد. پس از آن، زندانی شد و پس از آزادی به پاریس فرار کرد. در سال 2012، ویدئوهایی را از خود در یوتیوب منتشر کرد که در آن اعلام کرد اسنادی را درباره فساد گسترده در داخل خاندان سلطنتی عربستان در اختیار دارد. بسیاری از مسئولان سعودی با او تماس گرفتند و برخی او را به زندان و قتل متهم کردند و برخی دیگر از آنان، تلاش کردند تا با او برای بازگشت به کشور گفت‌وگو کنند. او تا اواسط سال 2015 به انتشار ویدئوها ادامه داد و برای چند ماه انتشار ویدئوها را متوقف کرد و بعد مشخص شد که توقف انتشار ویدئوها به علت ربوده شدن‌اش بوده است.به گفته شاهزاده «خالد بن فرحان»، بن بندر به مراکش سفر کرد. پلیس مراکش او را در فرودگاه بازداشت کرد و به مدت یک هفته در بازداشت نگه داشت، سپس او را به عربستان تحویل داد. با این که دلایل برای اعدام او مهیا بود ولی بن بندر تنها به حبس محکوم شد.
سعود بن سیف النصر
در سال 2014،او با نوشتن توییت‌هایی خاندان حاکم سعودی را به باد انتقام گرفت و خواهان محاکمه آن دسته از مقامات سعودی شد که از برکناری «محمد مرسی» رئیس جمهوری پیشین مصر حمایت کرده بودند. او بعدها نیز از نوشتن توییت‌ها دست برنداشت و همچنان به انتشار مواضع خود در انتقاد از رژیم آل سعود و شیوه زمامداری آنها ادامه داد. او سپتامبر 2015 ناپدید شد و شرکتی که مدعی بود روسی – ایتالیایی است، اعلام کرد که خواهان تجارت در عربستان است و به او پیشنهاد کرد که هواپیمایی خصوصی برای انتقال‌اش به رم بفرستد اما هواپیما در ریاض فرود آمد. حسابی در توییتر به نام «محمد بن نایف» وجود دارد که اواخر اگوست با انتشار توییتی نوشت: "محمد بن سلمان سه نفر را اعدام کرد: سلطان، ترکی و سعود".
لجین هذلول
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
او به دلیل مشارکت در کارزار دفاع از حق رانندگی زنان مشهور شده بود. او در سن 29 سالگی بازداشت و در موارد متعددی آزاد شد. او در دسامبر سال 2014 میلاید از امارات به عربستان سعودی انتقال یافت. به گفته واشنگتن پست در آن زمان ماموران اماراتی در ابوظبی او را بازداشت کردند و از ادامه تحصیل او ممانعت به عمل آوردند. او پس از آن از امارات اخراج و از استفاده از رسانه‌های اجتماعی منع شد. این فعال حقوق بشری در ماه مه 2018 میلادی به اتهام تلاش برای تضعیف پادشاهی عربستان سعودی بازداشت شد.
هزینه سنگین دفاع از اصلاحات
"میدل ایست ای" در مطلب دیگری درباره مفقود شدن این روزنامه‌نگار سعودی در ترکیه می‌نویسد: "او وظیفه خود را طرح خواست اصلاحات می‌دانست. او در نهایت هزینه این بیان مطالبه را با جان‌اش پرداخت کرد.
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
این اولین‌باری نیست که حکومت عربستان سعودی کسی را می‌رباید و می‌کشد. اکنون هزاران نفر در زندان‌های آن کشور هستند. فعالان حقوق بشری که به عنوان تروریست در زندان به سر می‌برند. در عربستان سعودی شما به دلیل انتشار یک پست در شبکه‌های اجتماعی ممکن است محکوم به مرگ شوید.
عربستان سعودی در یمن باعث کشته شدن هزاران کودک یمنی شده اما متحدان آن کشور ارسال تسلیحات به ریاض را متوقف نکرده‌اند. جمال خاشقجی اما از این وضعیت ناراحت بود و آن را در شبکه‌های اجتماعی می‌نوشت. او هفته گذشته در کنفرانس سایت "میدل ایست مانیتور" گفت که این مردم فلسطین هستند که باید درباره سرنوشت‌شان تصمیم‌گیری کنند نه سعودی‌ها و نه مصری‌ها. او گفت مهم نیست که آنان چه میزان حقوق به فلسطین پرداخت می‌کنند و چه میزان کنترل دارند، هیچ‌کس نمی تواند برای فلسطینی‌ها تصمیم بگیرد. یک هفته بعد، صدای خاشقجی خاموش شد. خاشقجی خود می‌نوشت که یک سعودی اما فردی متفاوت است. او به ایده محمد بن سلمان برای اسلام‌گرایی میانه‌رو می خندید. او می‌گفت عربستان سعودی که امروز خود را منادی مبارزه با اسلام‌گرایی (افراطی) می‌داند خود پدر و مادر اسلام‌گرایی است".
او علیه ترامپ نوشته بود: "او می‌گوید باید هزینه محافظت آمریکا از خودتان را پرداخت کنید. ترامپ از چه کسی محافظت می کند؟ بزرگترین تهدید برای کشورهای حوزه خلیج فارس فردی چون ترامپ است. او به ما به دیده چاه‌های نفت می‌نگرد". حق با خاشقجی بود. ترامپ اخیرا در اظهارات‌اش محمد بن سلمان ولیعهد عبستان سعودی را نیز تحقیر کرد و گفت اگر ما از شما حفاظت نکنیم شما دو هفته هم دوام نخواهید آورد و باید برای این حفاظت هزینه‌ای را پرداخت کنید".
"میدل ایست آی" در ادامه می نویسد: "محمد بن سلمان میلیون‌ها دلار به اندیشکده‌ها و رسانه‌ها پرداخت کرد تا تصویر یک اصلاح‌طلب را از خود در غرب به نمایش بگذارد اما خبر ربوده شدن روزنامه‌نگار سعودی آن تلاش را خنثی کرد. جمال خاشقجی در توئیتی نوشته بود که اگر یک شاهزاده می تواند بهای ازادی خود با یک میلیارد دلار پرداخت کند، یک زندانی به دلیل درست ماندن وجدان‌اش باید چه بهایی پرداخت کند؟ ما برای آزادی‌مان باید چه بهایی پرداخت کنیم"؟
سرکوبگری از ریاض تا استانبول
نشریه "اکونومیست" نیز در سرمقاله خود تحت عنوان "عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است"، در موضعی انتقادی نسبت به حکومت آن کشور می‌نویسد: "فارغ از سرنوشت خاشقجی، ناپدیدشدن او پیامی به منتقدان محمد بن سلمان بود. پلیس ترکیه ادعایی را مبنی بر به قتل رسیدن خاشقجی در داخل کنسولگری عربستان در استانبول مطرح کرده است. سعودی‌ها این اتهام را بی اساس خوانده‌اند. اردوغان بر ابهامات افزود و گفت امیدوار است که تحقیقات نتیجه مثبتی داشته باشد. سعودی‌ها می گویند دوربین‌های مدار بسته کنسولگری فیلم‌ها را ضبط نمی‌کنند. در نتیجه، کار برای دولت ترکیه دشوارتر شده است. عجیب نیست که حکومت عربستان به دنبال خاموش کردن صدای خاشقجی منتقد قدرتمند محمد بن سلمان بود. او اغلب به زبان عربی می‌نوشت و ستونی نیز در واشنگتن پست داشت و روابط نزدیک خود را با دیپلمات‌ها و روزنامه‌نگاران حفظ کرده بود. او خواستار پایان یافتن جنگ در یمن و پایان یافتن سرکوب رو به رشد منتقدان در عربستان سعودی شده بود. او از مشاوران ترکی الفیصل رییس سابق دستگاه امنیتی عربستان سعودی شده بود. او انقلابی نبود بلکه مشاوره‌های دوستانه خود را ارائه می‌کرد. او مخالف نهاد سلطنت نبود. ناپدید شدن او عجیب نبود. اوایل سال گذشته نیز بیش از صد شاهزاده در جریان پرونده فساد در عربستان سعودی بازداشت شدند. سعد حریری نخست وزیر لبنان نیز به مدت دو هفته در ماه نوامبر در عربستان سعودی بود و خبری از او منتشر نمی‌شد.
مفقود شدن افراد در عربستان سعودی موضوع تازه‌ای نیست. با این حال، قتل یک منتقد در خارج از کشور یک سردرگمی تازه برای عربستان سعودی خواهد بود. اقدامی که مشابه تاکتیکی است که پیشتر توسط صدام و قذافی استفاده شده بود. آنان از سفارتخانه‌های عراق و لیبی در لندن برای ترور کردن افراد در تبعید و مخالفان‌شان استفاده می‌کرد. اگر اتهامات مطرح شده درست باشد، پیامی بیرحمانه از سوی حکومت سعودی به مخالفان است: دولت می‌تواند به شما در هر جایی در جهان دسترسی داشته باشد. اردوغان در شرایط بدی از نظر رابطه با عربستان سعودی قرار دارد که بخشی از آن به دلیل حمایت آنکارا از قطر بوده؛ کشوری که اکنون با عربستان سعودی روابط پرتنشی دارد.
اردوغان خود روزنامه‌نگاران زیادی را در ترکیه زندانی کرده است. متحدان عربستان از این وقایع آگاه‌اند که هرگونه تحقیقات ترکیه درباره خاشقجی به همین خاطر می‌تواند از نظر اخلاقی بی‌اعتبار باشد. در نتیجه، برای محمد بن سلمان نیز نظر اردوغان اهمیت چندانی ندارد. با این حال، ممکن است در صورت درست بودن خبر کشته شدن خاشقجی، رهبران تجاری جهان برای شرکت در کنفرانس بزرگ سرمایه‌گذاری در ریاض که قرار است در ماه جاری برگزار شود، تجدیدنظر کند.
چند عضو کنگره امریکا نیز ابزار خشم و نفرت نسبت به این موضوع داشته‌اند. "کریس مورفی" سنارتور دموکرات می‌گوید اگر این خبر درست باشد باید در روابط بنیادین خود با عربستان سعودی تجدیدنظر کنیم. ترامپ احتمالا کمتر از سایرین ناراحت است. او به سعودی‌ها نزدیک است. او قهرمان حقوق بشر یا آزادی مطبوعات نیست. او نمی‌خواهد با محمد بن سلمان مقابله کند".
برای خاشقچی چه اتفاقی افتاد؟
"بروس ریدل" تحلیلگر سابق سیا نیز در مقاله‌ای در "المانیتور" تحت عنوان "چه اتفاقی برای جمال خاشقجی افتاد"؟ می‌نویسد: "ناپدید شدن این روزنامه‌نگار در استانبول در کنسولگری عربستان سعودی بار دیگر نشان داد که تا چه اندازه در دربار آل سعود و میان نخبگان آن کشور درباره ادامه جنگ در یمن و همچنین درباره تصمیم‌گیری‌های محمد بن سلمان اختلاف‌نظر وجود دارد. واقعیت آن است که این مفقود شدن نشان می‌دهد که حکومت عربستان سعودی خواستار خاموش کردن هر صدای انتقاد و مخالفتی است. در وفاداری خاشقجی به کشورش تردیدی نداشته باشید. او مدتهاست مشاور ترکی الفیصل رییس دستگاه اطلاعاتی عربستان سعودی و سفیر عربستان در بریتانیا و امریکا بوده است.
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
او از زمانی که حکومت عربستان هشدار داد که نباید از محمد بن سلمان انتقاد کند در امریکا سکونت دداشته است. آخرین یادداشت او برای ستونی که در روزنامه واشنگتن پست داشت در انتقاد از سیاست محمد بن سلمان در قبال جنگ یمن بود. محمد بن سلمان اما نسبت به انتقادات بدبین است. او می‌گوید انتقاد از جنگ یمن که باعث ایجاد بدترین فاجعه انسانی شده سبب تضعیف پادشاهی عربستان سعودی شده و به نفع ایران است. خاشقجی در یادداشت خود از عربستان سعودی خواست تا آتش‌بس و آشتی ملی را بپذیرد. او پیشنهاد کرد ریاض میزبان مذاکرات صلح در در طائف برای برقراری صلح در یمن باشد. خاشقجی استدلال کرد که کرامت عربستان سعودی به عنوان رهبر جهان اسلام در معرض خطر است. او همزمان منتقد ایران نیز بود و از حمایت ایران از اسد انتقاد می‌کرد. او در یادداشت خود در واشنگتن پست آشکارا محمد بن سلمان را مسئول جان از دست رفته شهروندان یمنی دانست. این موضوع نشان می‌داد که در میان نخبگان یمنی تا چه اندازه اختلاف نظر درباره ادامه جنگ در یمن و تصمیم‌گیری‌های ولیعهد عربستان وجود دارد.
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
مشروعیت محمد بن سلمان در دربار سعودی و میان شاهزادگان زیر سوال رفته است. محمد بن سلمان از پسران ابن‌سعود موسس پادشاهی عربستان سعودی نیست و همین موضوع برخی از شاهزادگان را برآشفته کرده است. محمد بن سلمان اما علیرغم انتقاد رسانه‌ها از عملکردش خیال‌اش راحت است که دولت ترامپ درباره نقض حقوق بشر در عربستان سعودی هیچ کاری انجام نخواهد داد. او در این باره درست فکر می‌کند".
احتمال بالاگرفتن تنش در روابط ترکیه و عربستان
در همین حال، شبکه خبری قطری "الجزیره" در گزارشی به نقل از منابع آگاه اشاره می کند که مقام های ترکیه در تلاش هستند تا موضوع خاشقجی و مفقود شدن او در استانبول تاثیری بر روابط میان انکارا و ریاض نداشته باشد و سعی می‌کنند از فروپاشی کامل روابط دیپلماتیک میان دو کشور جلوگیری کنند. با این حال، این منبع گفته است که در صورت اثبات موضوع کشته شدن خاشقجی در ترکیه، واکنش مقام‌های آن کشور شدید خواهد بود. منابع آگاه گفته‌اند که روز سه‌شنبه هیئتی سعودی متشکل از مقام‌های امنیتی یا دیپلماتیک (معلوم نیست کدام یک) به ترکیه برای مذاکره با مقام‌های آن کشور سفر می‌کنند.
"الجزیره" در ادامه اشاره می‌کند که آن شبکه خبری در روزهای آینده به ویدئوهایی دست می‌یابد که جزئیات به قتل رسیدن خاشقجی را فاش می‌کنند. این شبکه خبری می‌نویسد روابط ترکیه و عربستان سعودی احتمالا به بدترین سطح ممکن خواهد رسید.
جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
جمال خاشقجی نزدیک به سه دهه فعالیت روزنامه‌نگاری داشته و مفسر مسائل سیاسی جهان عرب بوده است.
شبکه خبری "الجزیره" با انتشار گزارشی درباره زندگی نامه و فعالیت‌های این روزنامه‌نگار مطرح سعودی می‌نویسد: "او در سال 1958 میلادی در مدینه متولد شد. و یکی از افراد نزدیک به حلقه‌های درونی خاندان سلطنتی عربستان سعودی بود و به عنوان یک اصلاح‌طلب شناخته می‌شود و از سیاست‌های منطقه‌ای و داخلی حکومت عربستان سعودی انتقاد می‌کرد. او در رشته روزنامه‌نگاری در دانشگاه ایندیانا در امریکا تحصیل کرد و کار خود را به عنوان عنون خبرنگار در روزنامه انگلیسی‌زبان "سعودی گازت" آغاز کرد. از سال 1987 تا 1990 میلادی در روزنامه "الشرق الاوسط" مستقر در لندن و وابسته به عربستان سعودی کار می‌کرد. او همچنین هشت سال برای روزنامه عرب زبان "الحیات" نوشت.
خاشقجی به دلیل پوشش تحولات افغانستان، الجزایر، کویت و سایر کشورهای خاورمیانه در دهه 90 میلادی شناخته شد. او چندین بار در آن دهه با اسامه بن لادن دیدار داشت و با او مصاحبه کرد، پیش از آن که بن لادن به رهبری گروه القاعده برسد.
در سال 1999 میلادی خاشقجی معاون سردبیر روزنامه سعودی "عرب نیوز" شد و چهار سال در آن منصب باقی ماند. او سس سردبیر نشریه "الوطن" شد. چند ماه بعد اما بدون ذکر هیچ گونه دلیلی او از مقام خود در سال 2003 میلادی برکنار شد. او سپس مشاور رسانه‌ای شاهزاده ترکی بن فیصل، رییس سابق دستگاه امنیتی عربستان سعودی شد و از سال 2005 تا 2006 میلادی سفیر عربستان سعودی در امریکا بود. خاشقجی سپس به عنوان مدیر عمومی در شبکه خبری العرب منصوب شد که مالکیت آن با شاهزاده ولید بن طلال بود و از منامه در بحرین برنامه‌هایش پخش می‌شد. این کانال یک روز پس از آغاز به کارش در فوریه 2015 میلادی تعطیل شد. حدس و گمان‌ها بر این اساس است که علت تعطیل شدن آن دعوت از یکی از اعضای اپوزیسیون بحرین در یکی از برنامه‌های آن شبکه بوده است.
خاشقجی همچنین به عنوان مفسر سیاسی در برخی از کانال‌های سعودی و عربی ظاهر می‌شد. خاشقجی از منتقدان سیاست محمد بن سلمان به خصوص بازداشت شاهزادگان و بازرگانان شناخته شده به دستور او بود. او به نوشتن و حمایت از آزادی بیان در کشورش ادامه داد. او در سپتانبر 2017 میلادی قرار دادن نام اخوان المسلمین به عنوان گروهی تروریست در فهرست گروه‌های تروریستی از نظر عربستان سعودی را مورد انتقاد قرار داد.
او در پستی در توئیتر نوشت که اخوانی‌ها به اصلاحات، بهار عربی و آزادی باور داشته‌اند و به کشورشان افتخار می‌کنند. او گفت که اخوانی‌ها به نظر افرادی با اندیشه‌ای شریف و اصیل هستند. او پیش از مفقود شدن در ترکیه به دلیل افزایش انتقادات‌اش از پادشاهی عربستان سعودی و مورد تهدید قرار گرفتن مجبور به زندگی در امریکا شد. او اخیرا در یادداشتی در واشنگتن پست نوشته بود عربستان سعودی هیچگاه تا این اندازه سرکوبگر نبوده است و اکنون غیرقابل تحمل شده است.
او در توئیتر نوشت که دوست نداشت این یادداشت را در واشنگتن پست منتشر کند اما به نظرش سکوت کردن به نفع کشورش نخواهد بود. شاهزاده خالد السعود، فرماندار مکه در توئیتی انتقادی خطاب به خاشقجی نوشت رهبری ما نیاز به مشاوره‌های شما ندارد. چند ماه بعد روزنامه الحیات ارتباط خود را با او قطع کرد و انتشار نوشته‌هایش را متوقف ساخت. این روزنامه نوشت که به نظر می‌رسد انقادات خاشقجی تجاوز آشکار به منافع عربستان سعودی است. خاشقجی در یادداشت‌هایش در واشنگتن پست، محمد بن سلمان را با ولادیمیر پوتین رییس جمهوری روسیه مقایسه می‌کرد. او نوشت که از او خواسته شده هرگونه امید برای آزادی سیاسی را رها کند و در مورد دستگیری‌ها و ممنوعیت‌های سفر برای منتقدان چیزی ننویسد. او نوشت متاسفانه حکومت عربستان سعودی انتقادات منتقدان میانه‌رو را هضم نمی‌کند. او نوشت عربستان سعودی نمی‌تواند با کانادا مقابله کند چرا که انتقاد کانادا از نقض حقوق بشر در عربستان سعودی منطقی بوده است.
به گفته خبرنگاران در واشنگتن‌پست، خاشقجی وفادار به کشورش و عاشق عربستان سعودی بود و انتقادات اصلاح‌طلبانه‌اش برای بهتر شدن وضعیت در کشورش بود. او می‌گفت شما نمی‌توانید اصلاحات اقتصادی را اجرا کنید ولی بگویید که اصلاحات سیاسی لازم نیست. این‌ها دیدگاه‌های اصلاح‌طلبانه است نه انقلابی.
این اولین‌باری نیست که حکومت عربستان سعودی کسی را می‌رباید و می‌کشد. اکنون هزاران نفر در زندان‌های آن کشور هستند. فعالان حقوق بشری که به عنوان تروریست در زندان به سر می‌برند. در عربستان سعودی شما به دلیل انتشار یک پست در شبکه‌های اجتماعی ممکن است محکوم به مرگ شوید.
همزمان با گمانه‌زنی پلیس ترکیه درباره احتمال کشته شدن "جمال خاشقجی" روزنامه‌نگار منتقد عربستانی که به کنسولگری عربستان سعودی در استانبول رفته بوده، واکنش رسانه‌های بین‌المللی به این موضوع و تبعات آن گسترده بوده است.
به گزارش رو زنو ؛ سایت تحلیلی "میدل ایست آی" با انتشار گزارشی می‌نویسد این نخستین‌باری نیست که فردی توسط حکومت عربستان سعودی ربوده و مفقود می‌شود و آن کشور "تاریخ سیاهی" در این‌باره دارد.
"میدل ایست ای" در ادامه به تاریخچه این ربایش ها توسط حکومت عربستان سعودی پرداخته است:
ناصر السعید
"ناصر السعید" مخالف معروف سعودی و برنامه‌ساز رادیویی یکی از معروف‌ترین افراد ناپدیدشده در عربستان است که سال 1979 به دست نیروهای اطلاعاتی عربستان در لبنان در یکی از خیابان های بیروت ربوده شد.
سرنوشت او هنوز مشخص نیست علیرغم آنکه گمانه‌زنی‌ها از کشته‌شدن او به محض ربوده‌شدن‌اش حکایت دارد اما همسر او "ام جهاد"، همچنان امیدوار است که از او خبری شود یا مسئولان سعودی از سرنوشت او چیزی بگویند.
شاهزاده سلطان بن ترکی
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
"سلطان بن ترکی" که اوایل فوریه 2016 به همراه بیست تن از اعضای هیئت همراه ربوده شدند که اکثر آن در کشورهای غربی بودند. او با خاندان حاکم سعودی اختلاف داشت. او همواره خواهان اجرای اصلاحات و بازخواست مفسدان و مبارزه با تروریسمی بود که احتمالاً از سوی افرادی وابسته به دولت سعودی حمایت شده است.او از عربستان فرار کرد و به ژنو رفت. در سال 2003 ربوده شد و به ریاض بازگردانده شد. هفت ماه بعد یعنی در ژانویه 2004 در سخنانی در یک شبکه ماهواره‌ای گفت که در اقامت اجباری به سر می‌برد. او شاهزاده «عبد العزیز بن فهد» و شیخ «صالح بن عبد العزیز» را به دست داشتن در ربودن خود متهم کرد و محاکمه آنان را خواستار شد.
ترکی بن بندر آل سعود
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
او به عنوان پلیس و مسئول امنیتی خاندان حاکم سعودی فعالیت می‌کرد. روابط او با خاندان سعودی به دنبال اختلاف بر سر میراث متشنج شد. پس از آن، زندانی شد و پس از آزادی به پاریس فرار کرد. در سال 2012، ویدئوهایی را از خود در یوتیوب منتشر کرد که در آن اعلام کرد اسنادی را درباره فساد گسترده در داخل خاندان سلطنتی عربستان در اختیار دارد. بسیاری از مسئولان سعودی با او تماس گرفتند و برخی او را به زندان و قتل متهم کردند و برخی دیگر از آنان، تلاش کردند تا با او برای بازگشت به کشور گفت‌وگو کنند. او تا اواسط سال 2015 به انتشار ویدئوها ادامه داد و برای چند ماه انتشار ویدئوها را متوقف کرد و بعد مشخص شد که توقف انتشار ویدئوها به علت ربوده شدن‌اش بوده است.به گفته شاهزاده «خالد بن فرحان»، بن بندر به مراکش سفر کرد. پلیس مراکش او را در فرودگاه بازداشت کرد و به مدت یک هفته در بازداشت نگه داشت، سپس او را به عربستان تحویل داد. با این که دلایل برای اعدام او مهیا بود ولی بن بندر تنها به حبس محکوم شد.
سعود بن سیف النصر
در سال 2014،او با نوشتن توییت‌هایی خاندان حاکم سعودی را به باد انتقام گرفت و خواهان محاکمه آن دسته از مقامات سعودی شد که از برکناری «محمد مرسی» رئیس جمهوری پیشین مصر حمایت کرده بودند. او بعدها نیز از نوشتن توییت‌ها دست برنداشت و همچنان به انتشار مواضع خود در انتقاد از رژیم آل سعود و شیوه زمامداری آنها ادامه داد. او سپتامبر 2015 ناپدید شد و شرکتی که مدعی بود روسی – ایتالیایی است، اعلام کرد که خواهان تجارت در عربستان است و به او پیشنهاد کرد که هواپیمایی خصوصی برای انتقال‌اش به رم بفرستد اما هواپیما در ریاض فرود آمد. حسابی در توییتر به نام «محمد بن نایف» وجود دارد که اواخر اگوست با انتشار توییتی نوشت: "محمد بن سلمان سه نفر را اعدام کرد: سلطان، ترکی و سعود".
لجین هذلول
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
او به دلیل مشارکت در کارزار دفاع از حق رانندگی زنان مشهور شده بود. او در سن 29 سالگی بازداشت و در موارد متعددی آزاد شد. او در دسامبر سال 2014 میلاید از امارات به عربستان سعودی انتقال یافت. به گفته واشنگتن پست در آن زمان ماموران اماراتی در ابوظبی او را بازداشت کردند و از ادامه تحصیل او ممانعت به عمل آوردند. او پس از آن از امارات اخراج و از استفاده از رسانه‌های اجتماعی منع شد. این فعال حقوق بشری در ماه مه 2018 میلادی به اتهام تلاش برای تضعیف پادشاهی عربستان سعودی بازداشت شد.
هزینه سنگین دفاع از اصلاحات
"میدل ایست ای" در مطلب دیگری درباره مفقود شدن این روزنامه‌نگار سعودی در ترکیه می‌نویسد: "او وظیفه خود را طرح خواست اصلاحات می‌دانست. او در نهایت هزینه این بیان مطالبه را با جان‌اش پرداخت کرد.
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
این اولین‌باری نیست که حکومت عربستان سعودی کسی را می‌رباید و می‌کشد. اکنون هزاران نفر در زندان‌های آن کشور هستند. فعالان حقوق بشری که به عنوان تروریست در زندان به سر می‌برند. در عربستان سعودی شما به دلیل انتشار یک پست در شبکه‌های اجتماعی ممکن است محکوم به مرگ شوید.
عربستان سعودی در یمن باعث کشته شدن هزاران کودک یمنی شده اما متحدان آن کشور ارسال تسلیحات به ریاض را متوقف نکرده‌اند. جمال خاشقجی اما از این وضعیت ناراحت بود و آن را در شبکه‌های اجتماعی می‌نوشت. او هفته گذشته در کنفرانس سایت "میدل ایست مانیتور" گفت که این مردم فلسطین هستند که باید درباره سرنوشت‌شان تصمیم‌گیری کنند نه سعودی‌ها و نه مصری‌ها. او گفت مهم نیست که آنان چه میزان حقوق به فلسطین پرداخت می‌کنند و چه میزان کنترل دارند، هیچ‌کس نمی تواند برای فلسطینی‌ها تصمیم بگیرد. یک هفته بعد، صدای خاشقجی خاموش شد. خاشقجی خود می‌نوشت که یک سعودی اما فردی متفاوت است. او به ایده محمد بن سلمان برای اسلام‌گرایی میانه‌رو می خندید. او می‌گفت عربستان سعودی که امروز خود را منادی مبارزه با اسلام‌گرایی (افراطی) می‌داند خود پدر و مادر اسلام‌گرایی است".
او علیه ترامپ نوشته بود: "او می‌گوید باید هزینه محافظت آمریکا از خودتان را پرداخت کنید. ترامپ از چه کسی محافظت می کند؟ بزرگترین تهدید برای کشورهای حوزه خلیج فارس فردی چون ترامپ است. او به ما به دیده چاه‌های نفت می‌نگرد". حق با خاشقجی بود. ترامپ اخیرا در اظهارات‌اش محمد بن سلمان ولیعهد عبستان سعودی را نیز تحقیر کرد و گفت اگر ما از شما حفاظت نکنیم شما دو هفته هم دوام نخواهید آورد و باید برای این حفاظت هزینه‌ای را پرداخت کنید".
"میدل ایست آی" در ادامه می نویسد: "محمد بن سلمان میلیون‌ها دلار به اندیشکده‌ها و رسانه‌ها پرداخت کرد تا تصویر یک اصلاح‌طلب را از خود در غرب به نمایش بگذارد اما خبر ربوده شدن روزنامه‌نگار سعودی آن تلاش را خنثی کرد. جمال خاشقجی در توئیتی نوشته بود که اگر یک شاهزاده می تواند بهای ازادی خود با یک میلیارد دلار پرداخت کند، یک زندانی به دلیل درست ماندن وجدان‌اش باید چه بهایی پرداخت کند؟ ما برای آزادی‌مان باید چه بهایی پرداخت کنیم"؟
سرکوبگری از ریاض تا استانبول
نشریه "اکونومیست" نیز در سرمقاله خود تحت عنوان "عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است"، در موضعی انتقادی نسبت به حکومت آن کشور می‌نویسد: "فارغ از سرنوشت خاشقجی، ناپدیدشدن او پیامی به منتقدان محمد بن سلمان بود. پلیس ترکیه ادعایی را مبنی بر به قتل رسیدن خاشقجی در داخل کنسولگری عربستان در استانبول مطرح کرده است. سعودی‌ها این اتهام را بی اساس خوانده‌اند. اردوغان بر ابهامات افزود و گفت امیدوار است که تحقیقات نتیجه مثبتی داشته باشد. سعودی‌ها می گویند دوربین‌های مدار بسته کنسولگری فیلم‌ها را ضبط نمی‌کنند. در نتیجه، کار برای دولت ترکیه دشوارتر شده است. عجیب نیست که حکومت عربستان به دنبال خاموش کردن صدای خاشقجی منتقد قدرتمند محمد بن سلمان بود. او اغلب به زبان عربی می‌نوشت و ستونی نیز در واشنگتن پست داشت و روابط نزدیک خود را با دیپلمات‌ها و روزنامه‌نگاران حفظ کرده بود. او خواستار پایان یافتن جنگ در یمن و پایان یافتن سرکوب رو به رشد منتقدان در عربستان سعودی شده بود. او از مشاوران ترکی الفیصل رییس سابق دستگاه امنیتی عربستان سعودی شده بود. او انقلابی نبود بلکه مشاوره‌های دوستانه خود را ارائه می‌کرد. او مخالف نهاد سلطنت نبود. ناپدید شدن او عجیب نبود. اوایل سال گذشته نیز بیش از صد شاهزاده در جریان پرونده فساد در عربستان سعودی بازداشت شدند. سعد حریری نخست وزیر لبنان نیز به مدت دو هفته در ماه نوامبر در عربستان سعودی بود و خبری از او منتشر نمی‌شد.
مفقود شدن افراد در عربستان سعودی موضوع تازه‌ای نیست. با این حال، قتل یک منتقد در خارج از کشور یک سردرگمی تازه برای عربستان سعودی خواهد بود. اقدامی که مشابه تاکتیکی است که پیشتر توسط صدام و قذافی استفاده شده بود. آنان از سفارتخانه‌های عراق و لیبی در لندن برای ترور کردن افراد در تبعید و مخالفان‌شان استفاده می‌کرد. اگر اتهامات مطرح شده درست باشد، پیامی بیرحمانه از سوی حکومت سعودی به مخالفان است: دولت می‌تواند به شما در هر جایی در جهان دسترسی داشته باشد. اردوغان در شرایط بدی از نظر رابطه با عربستان سعودی قرار دارد که بخشی از آن به دلیل حمایت آنکارا از قطر بوده؛ کشوری که اکنون با عربستان سعودی روابط پرتنشی دارد.
اردوغان خود روزنامه‌نگاران زیادی را در ترکیه زندانی کرده است. متحدان عربستان از این وقایع آگاه‌اند که هرگونه تحقیقات ترکیه درباره خاشقجی به همین خاطر می‌تواند از نظر اخلاقی بی‌اعتبار باشد. در نتیجه، برای محمد بن سلمان نیز نظر اردوغان اهمیت چندانی ندارد. با این حال، ممکن است در صورت درست بودن خبر کشته شدن خاشقجی، رهبران تجاری جهان برای شرکت در کنفرانس بزرگ سرمایه‌گذاری در ریاض که قرار است در ماه جاری برگزار شود، تجدیدنظر کند.
چند عضو کنگره امریکا نیز ابزار خشم و نفرت نسبت به این موضوع داشته‌اند. "کریس مورفی" سنارتور دموکرات می‌گوید اگر این خبر درست باشد باید در روابط بنیادین خود با عربستان سعودی تجدیدنظر کنیم. ترامپ احتمالا کمتر از سایرین ناراحت است. او به سعودی‌ها نزدیک است. او قهرمان حقوق بشر یا آزادی مطبوعات نیست. او نمی‌خواهد با محمد بن سلمان مقابله کند".
برای خاشقچی چه اتفاقی افتاد؟
"بروس ریدل" تحلیلگر سابق سیا نیز در مقاله‌ای در "المانیتور" تحت عنوان "چه اتفاقی برای جمال خاشقجی افتاد"؟ می‌نویسد: "ناپدید شدن این روزنامه‌نگار در استانبول در کنسولگری عربستان سعودی بار دیگر نشان داد که تا چه اندازه در دربار آل سعود و میان نخبگان آن کشور درباره ادامه جنگ در یمن و همچنین درباره تصمیم‌گیری‌های محمد بن سلمان اختلاف‌نظر وجود دارد. واقعیت آن است که این مفقود شدن نشان می‌دهد که حکومت عربستان سعودی خواستار خاموش کردن هر صدای انتقاد و مخالفتی است. در وفاداری خاشقجی به کشورش تردیدی نداشته باشید. او مدتهاست مشاور ترکی الفیصل رییس دستگاه اطلاعاتی عربستان سعودی و سفیر عربستان در بریتانیا و امریکا بوده است.
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
او از زمانی که حکومت عربستان هشدار داد که نباید از محمد بن سلمان انتقاد کند در امریکا سکونت دداشته است. آخرین یادداشت او برای ستونی که در روزنامه واشنگتن پست داشت در انتقاد از سیاست محمد بن سلمان در قبال جنگ یمن بود. محمد بن سلمان اما نسبت به انتقادات بدبین است. او می‌گوید انتقاد از جنگ یمن که باعث ایجاد بدترین فاجعه انسانی شده سبب تضعیف پادشاهی عربستان سعودی شده و به نفع ایران است. خاشقجی در یادداشت خود از عربستان سعودی خواست تا آتش‌بس و آشتی ملی را بپذیرد. او پیشنهاد کرد ریاض میزبان مذاکرات صلح در در طائف برای برقراری صلح در یمن باشد. خاشقجی استدلال کرد که کرامت عربستان سعودی به عنوان رهبر جهان اسلام در معرض خطر است. او همزمان منتقد ایران نیز بود و از حمایت ایران از اسد انتقاد می‌کرد. او در یادداشت خود در واشنگتن پست آشکارا محمد بن سلمان را مسئول جان از دست رفته شهروندان یمنی دانست. این موضوع نشان می‌داد که در میان نخبگان یمنی تا چه اندازه اختلاف نظر درباره ادامه جنگ در یمن و تصمیم‌گیری‌های ولیعهد عربستان وجود دارد.
تاریخ سیاه عربستان سعودی در ربایش افراد و مفقود کردن آنان| عربستان سعودی سرکوبگری را به استانبول کشانده است| مفقودشدن روزنامه‌نگار سعودی به ما چه واقعیتی را می‌گوید؟ جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
مشروعیت محمد بن سلمان در دربار سعودی و میان شاهزادگان زیر سوال رفته است. محمد بن سلمان از پسران ابن‌سعود موسس پادشاهی عربستان سعودی نیست و همین موضوع برخی از شاهزادگان را برآشفته کرده است. محمد بن سلمان اما علیرغم انتقاد رسانه‌ها از عملکردش خیال‌اش راحت است که دولت ترامپ درباره نقض حقوق بشر در عربستان سعودی هیچ کاری انجام نخواهد داد. او در این باره درست فکر می‌کند".
احتمال بالاگرفتن تنش در روابط ترکیه و عربستان
در همین حال، شبکه خبری قطری "الجزیره" در گزارشی به نقل از منابع آگاه اشاره می کند که مقام های ترکیه در تلاش هستند تا موضوع خاشقجی و مفقود شدن او در استانبول تاثیری بر روابط میان انکارا و ریاض نداشته باشد و سعی می‌کنند از فروپاشی کامل روابط دیپلماتیک میان دو کشور جلوگیری کنند. با این حال، این منبع گفته است که در صورت اثبات موضوع کشته شدن خاشقجی در ترکیه، واکنش مقام‌های آن کشور شدید خواهد بود. منابع آگاه گفته‌اند که روز سه‌شنبه هیئتی سعودی متشکل از مقام‌های امنیتی یا دیپلماتیک (معلوم نیست کدام یک) به ترکیه برای مذاکره با مقام‌های آن کشور سفر می‌کنند.
"الجزیره" در ادامه اشاره می‌کند که آن شبکه خبری در روزهای آینده به ویدئوهایی دست می‌یابد که جزئیات به قتل رسیدن خاشقجی را فاش می‌کنند. این شبکه خبری می‌نویسد روابط ترکیه و عربستان سعودی احتمالا به بدترین سطح ممکن خواهد رسید.
جمال خاشقجی که بود و چه کرد؟
جمال خاشقجی نزدیک به سه دهه فعالیت روزنامه‌نگاری داشته و مفسر مسائل سیاسی جهان عرب بوده است.
شبکه خبری "الجزیره" با انتشار گزارشی درباره زندگی نامه و فعالیت‌های این روزنامه‌نگار مطرح سعودی می‌نویسد: "او در سال 1958 میلادی در مدینه متولد شد. و یکی از افراد نزدیک به حلقه‌های درونی خاندان سلطنتی عربستان سعودی بود و به عنوان یک اصلاح‌طلب شناخته می‌شود و از سیاست‌های منطقه‌ای و داخلی حکومت عربستان سعودی انتقاد می‌کرد. او در رشته روزنامه‌نگاری در دانشگاه ایندیانا در امریکا تحصیل کرد و کار خود را به عنوان عنون خبرنگار در روزنامه انگلیسی‌زبان "سعودی گازت" آغاز کرد. از سال 1987 تا 1990 میلادی در روزنامه "الشرق الاوسط" مستقر در لندن و وابسته به عربستان سعودی کار می‌کرد. او همچنین هشت سال برای روزنامه عرب زبان "الحیات" نوشت.
خاشقجی به دلیل پوشش تحولات افغانستان، الجزایر، کویت و سایر کشورهای خاورمیانه در دهه 90 میلادی شناخته شد. او چندین بار در آن دهه با اسامه بن لادن دیدار داشت و با او مصاحبه کرد، پیش از آن که بن لادن به رهبری گروه القاعده برسد.
در سال 1999 میلادی خاشقجی معاون سردبیر روزنامه سعودی "عرب نیوز" شد و چهار سال در آن منصب باقی ماند. او سس سردبیر نشریه "الوطن" شد. چند ماه بعد اما بدون ذکر هیچ گونه دلیلی او از مقام خود در سال 2003 میلادی برکنار شد. او سپس مشاور رسانه‌ای شاهزاده ترکی بن فیصل، رییس سابق دستگاه امنیتی عربستان سعودی شد و از سال 2005 تا 2006 میلادی سفیر عربستان سعودی در امریکا بود. خاشقجی سپس به عنوان مدیر عمومی در شبکه خبری العرب منصوب شد که مالکیت آن با شاهزاده ولید بن طلال بود و از منامه در بحرین برنامه‌هایش پخش می‌شد. این کانال یک روز پس از آغاز به کارش در فوریه 2015 میلادی تعطیل شد. حدس و گمان‌ها بر این اساس است که علت تعطیل شدن آن دعوت از یکی از اعضای اپوزیسیون بحرین در یکی از برنامه‌های آن شبکه بوده است.
خاشقجی همچنین به عنوان مفسر سیاسی در برخی از کانال‌های سعودی و عربی ظاهر می‌شد. خاشقجی از منتقدان سیاست محمد بن سلمان به خصوص بازداشت شاهزادگان و بازرگانان شناخته شده به دستور او بود. او به نوشتن و حمایت از آزادی بیان در کشورش ادامه داد. او در سپتانبر 2017 میلادی قرار دادن نام اخوان المسلمین به عنوان گروهی تروریست در فهرست گروه‌های تروریستی از نظر عربستان سعودی را مورد انتقاد قرار داد.
او در پستی در توئیتر نوشت که اخوانی‌ها به اصلاحات، بهار عربی و آزادی باور داشته‌اند و به کشورشان افتخار می‌کنند. او گفت که اخوانی‌ها به نظر افرادی با اندیشه‌ای شریف و اصیل هستند. او پیش از مفقود شدن در ترکیه به دلیل افزایش انتقادات‌اش از پادشاهی عربستان سعودی و مورد تهدید قرار گرفتن مجبور به زندگی در امریکا شد. او اخیرا در یادداشتی در واشنگتن پست نوشته بود عربستان سعودی هیچگاه تا این اندازه سرکوبگر نبوده است و اکنون غیرقابل تحمل شده است.
او در توئیتر نوشت که دوست نداشت این یادداشت را در واشنگتن پست منتشر کند اما به نظرش سکوت کردن به نفع کشورش نخواهد بود. شاهزاده خالد السعود، فرماندار مکه در توئیتی انتقادی خطاب به خاشقجی نوشت رهبری ما نیاز به مشاوره‌های شما ندارد. چند ماه بعد روزنامه الحیات ارتباط خود را با او قطع کرد و انتشار نوشته‌هایش را متوقف ساخت. این روزنامه نوشت که به نظر می‌رسد انقادات خاشقجی تجاوز آشکار به منافع عربستان سعودی است. خاشقجی در یادداشت‌هایش در واشنگتن پست، محمد بن سلمان را با ولادیمیر پوتین رییس جمهوری روسیه مقایسه می‌کرد. او نوشت که از او خواسته شده هرگونه امید برای آزادی سیاسی را رها کند و در مورد دستگیری‌ها و ممنوعیت‌های سفر برای منتقدان چیزی ننویسد. او نوشت متاسفانه حکومت عربستان سعودی انتقادات منتقدان میانه‌رو را هضم نمی‌کند. او نوشت عربستان سعودی نمی‌تواند با کانادا مقابله کند چرا که انتقاد کانادا از نقض حقوق بشر در عربستان سعودی منطقی بوده است.
به گفته خبرنگاران در واشنگتن‌پست، خاشقجی وفادار به کشورش و عاشق عربستان سعودی بود و انتقادات اصلاح‌طلبانه‌اش برای بهتر شدن وضعیت در کشورش بود. او می‌گفت شما نمی‌توانید اصلاحات اقتصادی را اجرا کنید ولی بگویید که اصلاحات سیاسی لازم نیست. این‌ها دیدگاه‌های اصلاح‌طلبانه است نه انقلابی.
نظراتی كه حاوی توهین و مغایر قوانین کشور باشد منتشر نمی شود
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید
