احتمالا بارها با این مشکل مواجه شده اید که در سر کلاس درس یا در هنگام شرکت در یک آزمون سرنوشت ساز نظیر کنکور سراسری ، علیرغم آنکه پاسخ نوک زبانتان است اما نمی توانید آن را بخاطر بیاورید. زمان محدود و استرس کنکور هم به شما اجازه نمی دهد تا فرصت کافی برای یافتن پاسخ صحیح را داشته باشید.

علت بروز چنین مشکلی چیست؟ آیا این ایراد به حافظه یا ضریب هوشی شما برمی گردد؟ اگر چنین است چرا بررسی ها نشان می دهد که این مشکل بیشتر متوجه بچه های درسخوان تر است؟ در گفتگو با یک مشاور تحصیلی و متخصص علوم موفقیت و حافظه به بررسی این موضوع پرداخته ایم:

چرا با وجود تسلط بر یک موضوع خاص؛ درست زمانی که باید حاصل تلاشهای درسی خود را ببینیم ، قادر نیستیم پاسخ صحیح را بخاطر بیاوریم؟

سینا تهرانی مشاور تحصیلی در اینباره می گوید: 

این تجربه نمونه ای از مشکلی به نام « قفل شدن حافظه » است، یعنی ناتوانی در به یادآوردن یک موضوع مشخص ، یک نشانی ، یک راه حل سریع ، یک فرمول یا نکته درسی یا حتی روش حل یک مسئله.

این همان شیوه ای است که روانشناسان در طراحی آزمون های مختلف از جمله کنکور سراسری بکار می گیرند تا هم اعتماد به نفس و زمان تست زنی شما را از بین ببرند و هم استرس تان برای ادامه ی کار افزایش پیدا کند، زیرا تعداد شرکت کنندگان در آزمون سراسری زیاد است و ظرفیت پذیرش برای قبولی در بهترین رشته ها و دانشگاهها هم بسیار محدود.

به همین دلیل استفاده از استراتژی قفل کردن حافظه، فیلتر هوشمندانه ای برای جداسازی آن دسته از رتبه هایی است که می بایست وارد بهترین رشته ها و دانشگاههای تهران شوند.

این استراتژی فقط مختص برگزاری آزمون های سراسری نیست بلکه یک شیوه علمی و فراگیر است که سالهاست در طراحی آزمون هایی نظیر آیلتس ، تافل و غیره نیز دیده می شود.

با قفل شدن حافظه دقیقا چه فعل و انفعالاتی در حافظه یک دانش آموز رخ می دهد؟

تصور کنید داوطلب سر جلسه آزمون سراسری با سؤالی مواجه است که به نظرش ساده است اما در آن لحظه ی بخصوص قادر به تشخیص گزینه صحیح نیست یا روش حل آن تست سریعا به ذهنش نمی رسد و یک وقفه ای رخ می دهد این وقفه بر اساس نوع درس و کیفیت سؤال می تواند تقریبا بین ۱۰ الی ۶۰ ثانیه طول بکشد. در واقع این زمان معطلی است نه زمان مفید تست زنی ؛ یعنی هنوز فرد قادر به تصمیم گیری و انتخاب گزینه ی مورد نظرش نیست و چه بسا مجبور شود تا صورت سؤال و گزینه ها را چندین بار بخواند و یا یک روش حل اشتباه را انتخاب کرده و تا میانه های آن نیز برود و خیلی دیر متوجه شود که با این روش به پاسخ نمی رسد. بعضی از مواقع نیز داوطلب بین دو گزینه مردد می ماند که این اتفاق اغلب در تستهای شمارشی دروس مختلف رخ می دهد.

چرا چنین اتفاقی می افتد؟

رتبه آورترین مشاور کنکور در سالهای اخیر می گوید: 

قفل شدن حافظه زمانی رخ می دهد که یک مطلب در مغز شما بطور مناسب ذخیره شده است اما چیزی آنرا پوشانده و مانع می شود که شما به پاسخ صحیح دست پیدا کنید و یا آن چیز باعث می شود تا شما راه حلی اشتباه را برای پاسخگویی برگزینید.

به عبارتی علت این قفل شدن ، یک ذره اطلاعاتی است که با همان فضای محتوایی اطلاعاتی که شما به دنبالش می گردید همپوشانی دارد. این حافظه متداخل بقدری فضول است که وقتی شما سعی در یادآوری مطلب مورد نظر می کنید بر سر راه آن قرار می گیرد و هرچقدر شما تلاش بیشتر و سخت تری برای کنار زدن این حافظه ی فضول می کنید، مقاومت آن در برابر تلاش هوشیارانه شما به شدت افزایش می یابد.

در حقیقت هنگامی که دانش آموز تلاش می کند تا نکته ای را به یاد بیاورد؛ فعالیت قسمتهایی از مغز بیشتر از سایر بخش های آن می شود. در نتیجه این بخش های فعال شده ای که اطلاعات قفل شونده را نگه می دارند مانع کار بخش هایی می شوند که برای بخاطر آوردن پاسخ صحیح به آنها نیاز است.

پس به همین دلیل است که بسیاری از دانش آموزان علیرغم پایه ی درسی قوی و مطالعه زیاد قادر نیستند در آزمون سراسری رتبه ی خوبی کسب کنند؟

سینا تهرانی : این موضوع صرفا تنها دلیل ناکامی آنها نیست، بلکه مشکلاتی نظیر عدم پایداری حافظه ، سوء ارجاع یا بی دقتی ، حدس پذیری ، حواس پرتی ، پیش داوری حافظه و سایر عوامل در عدم موفقیت چنین دانش آموزانی مؤثر هستند اما برای رسیدن به رتبه های برتر کنکور ؛ قطعا قفل شدن حافظه یکی از بزرگترین موانع است.

به عنوان مثال در همین کنکور سراسری ۹۶ به دلیل رقابت شدیدی که در رشته های ریاضی و علوم تجربی وجود داشت روانشناسان و طراحان کنکور با طراحی و چیدمان دقیق تستهایی که بر اساس استراتژی قفل کردن حافظه طراحی شده بودند، بخوبی از این شیوه برای قفل کردن حافظه دانش آموزان بهره بردند و بگونه ای هدفمند مانع از موفقیت بسیاری از بچه های نخبه و درسخوانی شدند که تا قبل از برگزاری کنکور سراسری و حداقل بر روی کاغذ یا بر اساس رتبه ای که در آزمون های آزمایشی بدست آورده بودند شانس کسب رتبه های برتر کنکور را داشتند.

البته باید به این نکته اشاره کنم که آزمون های آزمایشی به هوشمندی آزمون های سراسری طراحی نمی شوند و نمی توانند ملاک خوبی برای ارزیابی صحیح وضعیت درسی یک دانش آموز باشند.

تصور نمی کنید اگر دانش آموزی مراقب باشد که در تله این تستهای قفل ساز حافظه گرفتار نشود و از آنها عبور کند قادر خواهد بود تا رتبه ی خوبی کسب کند؟

این مشاور تحصیلی که خود رتبه 10 کشوری در کنکور سراسری رشته ریاضی بوده است در پاسخ گفت:

تشخیص چنین تستهایی و چگونگی پاسخ دهی سریع به آنها به این سادگی ها نیست که یک دانش آموز بقول شما مراقب باشد تا در تله آنها گرفتار نشود، بلکه عبور یا حل سریع چنین تستهایی مستلزم اصلاح نکاتی است که در ادامه گفتگو اگر مورد سؤال شما بود حتما به آن پاسخ خواهم داد. اما فعلا در این حد اشاره کنم که چون اغلب دانش آموزان درسخوان براحتی در تله این تستها گرفتار می شوند، حتی اگر در خوش بینانه ترین حالت موفق به حل این تستها نیز بشوند قاعدتا زمان زیادی را از دست خواهند داد و این امر باعث می شود تا آنها از نظر روحی و روانی بهم ریخته و در نتیجه اعتماد به نفس شان به شدت کاهش یافته و استرس شان نیز چندین برابر شود. بدیهی است فردی که استرس بالایی دارد دیگر انگیزه و تمرکز لازم برای ادامه مسیر را ندارد و همین موضوع باعث می شود یا تعداد تست هایی که به اشتباه پاسخ داده است افزایش یابد و یا با کاهش زمان مواجه شده و نتواند حتی بسیاری از تستهایی که فاقد استراتژی قفل کردن حافظه بودن را نیز پاسخ دهد.

این تاکتیک کلیه داوطلبین کنکور سراسری را شامل می شود یا یک استراتژی مشخص برای داوطلبینی است که به اصطلاح خیلی خوب و حسابی درس خوانده اند؟

تمرکز اصلی روانشناسان و طراحان کنکور سراسری بر روی کسانی است که برای تصاحب رشته های مطرح دانشگاههای برتر تهران تلاش می کنند. بدیهی است کسانی که کمتر درس خوانده اند، درصدهایشان در حدی نیست که بشود روی موفقیت آنها حساب باز کرد. بنابراین افتادن یا نیفتادن در این تله ها کمک خاصی به آنها نمی کند. اما دانش آموزانی که خیلی خوب درس خوانده اند برای آنکه از قافله کسب رتبه های برتر کنکور عقب نمانند حاضر نیستند حتی یک تست را براحتی از دست بدهند بنابراین احتمال گرفتار شدن آنها در تستهایی که بر اساس استراتژی قفل کردن حافظه طراحی می شوند، بسیار بیشتر است.

مشاور برتر تحصیلی کشور در سال گذشته در ادامه افزود : 

بدون در نظر گرفتن سهمیه های مختلف و پردیس های دانشگاهی ، این استراتژی هوشمندانه سازمان سنجش؛ در رشته تجربی که تعداد شرکت کنندگان کنکور ۹۷ آن تقریبا چهار و نیم برابر رشته ریاضی است و تعداد رشته ها و دانشگاه‌های خوبش نیز محدودتر است برای جداسازی آن حدود ۸۰۰ نفر نخست متقاضی رشته های پزشکی ، دندانپزشکی و داروسازی دانشگاههای تهران و ایران و شهیدبهشتی و در رشته ریاضی که تعدد رشته ها و دانشگاههای خوب آن بسیار بیشتر است برای جداسازی آن ۱۵۰۰ نفر اول رشته های مطرح مهندسی دانشگاههای تهران صورت می گیرد.

به عنوان مثال پیش بینی می شود، امسال در رشته تجربی حدود ۲۵۰۰ رقیب جدی وجود داشته باشد که درصدی از آنها نیز نخبگان رشته ریاضی هستند که قصد دارند تا در رشته تجربی کنکور بدهند. حال روانشناسان و طراحان سنجش با بهره گیری از تاکتیک قفل شدن حافظه می بایست کاری کنند تا آن حدود ۸۰۰ نفر اول که تقریبا سه رشته پرطرفدار بهترین دانشگاههای تهران را پر می کنند از سایرین جدا شوند.

آیا گیر افتادن در تله قفل شدن حافظه، امری ذاتی است و یا به میزان هوش افراد بستگی دارد؟

هیچکدام . گیر افتادن در این تله هیچ ارتباطی با آی کیوی بچه ها ندارد. چه بسا دانش آموزی از نظر ضریب هوشی در حد متوسط باشد اما بخاطر مهارت هایی که کسب کرده است کمتر در این تله ها بیفتد و در نتیجه رتبه ی بهتری هم کسب کند و بالعکس.

بر اساس تجربیات کاری خود باید بگویم: تغذیه نامناسب ، روش های مطالعه سنتی و ناکارآمد، ساعتهای مطالعه زیاد و خسته کننده ، محدود کردن فعالیتهای دانش آموز ، تکالیف سنگین درسی ، برگزاری امتحانات پی در پی ، شیوه های غلط تدریس ، برنامه ریزی درسی غیرعلمی، مشاوره های تحصیلی ناشیانه و ساده لوحانه که بعضاَ بدون توجه به ساختار روحی و روانی دانش آموز صورت می گیرد ، منابع مطالعاتی غلط ، کلاس ها و فیلم های آموزشی کنکور مبتنی بر نکته و تست های فراوان به شدت در شکل گیری قفل شدن حافظه مؤثر هستند.

زیرا هر نوع فشار و بمباران اطلاعاتی مغز می تواند منجر به بروز مشکلاتی نظیر قفل شدن حافظه، پیش داوری حافظه، بروز بی دقتی ، حواس پرتی های مکرر و حتی فراموشی های ناگهانی شود.

شما در جایی نسبت به کتابهای کنکوری که بصورت میکروطبقه بندی شده هستند، انتقاداتی وارد کرده بودید آیا ممکن است چنین کتابهایی نیز باعث بروز پدیده قفل شدن حافظه شوند؟

بله متأسفانه کتابهای میکروطبقه بندی شده به دلیل ساختار اشتباهی که از نظر روانشناسی مطالعه و یادگیری در پیش گرفته اند حسابی مورد توجه طراحان کنکور هستند و بخوبی ابتکار عمل را به دست آنها داده اند. این کتابها مسیر شبکیه چشم به عنوان یک حافظه کوتاه مدت تا نیمکره راست مغز به عنوان حافظه دراز مدت را دچار اختلال می کنند. این یک پدیده خطرناک برای حافظه است. بگونه ای که ظاهرا اطلاعات درسی بصورت کاملا منظم و میکرو ، طبقه بندی شده اند اما وقتی دانش آموز در آزمونهایی که حالت جامع یا ترکیبی دارد می خواهد به تستها پاسخ دهد یک وقفه طولانی و بی نظمی شوکه کننده رخ می دهد، بگونه ای که حافظه کوتاه مدت او قادر نیست تا راه حل مورد نظر برای پاسخ گویی به آن تست ها را از میان آنهمه اطلاعاتی که بصورت میکرو طبقه بندی هستند استخراج کند و یا سرعت فرد برای رسیدن به راه حل سؤالات به شدت کاهش می یابد و در نتیجه او زمان کافی برای به پایان رساندن آزمون را ندارد و اغلب تستها دست نخورده باقی می مانند.

به همین دلیل اغلب از دانش آموزان می شنوید که در درس های عمومی و اختصاصی بصورت مبحثی خیلی خوب تست می زنند اما در آزمون های جامع یا ترکیبی که شامل مباحث مختلف است یا وقت کم می آورند یا نتیجه اصلا در حد انتظار نیست.

البته این دلیل بر عدم استفاده از کتابهای میکروطبقه بندی نیست بلکه باید به دانش آموزان یاد داد که چگونه از این نوع کتابها استفاده کنند تا به مشکلات قفل شدن حافظه دچار نشوند.

همچنین دبیرانی که در تدریس خود از فرمول ها و نکات تستی فراوان استفاده می کنند نیز ناخواسته در قفل شدن حافظه دانش آموزان خود نقش دارند. بخصوص فیلم های آموزشی کنکور که با تکنیک روش سازی نه تنها باعث قفل شدن حافظه فرد در سر جلسه کنکور می شوند بلکه مشکل دیگری را نیز برای حافظه فرد بوجود می آورند و آن پیش داوری حافظه است.

پیش داوری حافظه؟!

بله این هم یکی دیگر از مشکلات حافظه است. پیش داوری حافظه یعنی حافظه شما بر اساس تجربه ای که از حل تستهای قبلی کنکور بدست آورده است ناخواسته آنها را با تست های جدید تعمیم داده و شبیه سازی می کند و اینکار خطرناک باعث می شود تا اطلاعات و راه حلهای ثبت شده در حافظه ما به آن صورتی که دوست داریم، یادآوری شوند نه آنگونه که واقعا بوده است. این مشکل اغلب زمانی رخ می دهد که طراح کنکور سراسری تستی را که در آزمون های قبلی داده و مدتی قبل توسط یک دبیر در کلاس ها یا دی وی دی های کنکور حل شده است را با کمی تغییر دستکاری کرده باشد اما دانش آموز متوجه آن تغییر ظریف نمی شود و با همان شیوه ای که در فیلم های آموزشی آموخته است اقدام به حل تست می کند و حتی ممکن است به پاسخ هم برسد اما پاسخ غلط .

سینا تهرانی در ادامه می افزاید : 

این همان اتفاقی است که در آزمون های سراسری ۹۴ ، ۹۵ و ۹۶ در دروس عمومی و اختصاصی دو رشته تجربی و ریاضی بوضوح قابل مشاهده بود. 

البته تستهایی که با این تاکتیک طراحی می شوند یک خطر دیگر نیز برای دانش آموزانی که از فیلم های آموزشی کنکور یا کلاس های نکته و تست استفاده کرده اند دارد و آن اینکه در بسیاری از مواقع دانش آموز به پاسخی می رسد که در گزینه ها نیست و این شوک روحی بدی به فرد وارد می کند زیرا هم به پاسخ صحیح نرسیده است و هم زمانی را که به حل آن تست اختصاص داده بدون کسب هیچ نتیجه مثبتی از بین برده است و اگر چندین مرتبه با چنین تستهایی مواجه شود خودتان تصور کنید که چه اتفاقی خواهد افتاد!

اثرات قفل شدن حافظه چیست؟

تأثیر اولیه و مستقیم آن، از دست رفتن زمان به دلیل مکث زیاد دانش آموز روی تستهایی است که از این تاکتیک در طراحی آنها استفاده شده است. اثر بعدی؛کاهش شدید اعتماد به نفس فرد در سر جلسه آزمون است، زیرا این مشکل باعث می شود تا همه ی محاسبات دانش آموز برای کسب رتبه ی برتر بهم بخورد. او تا قبل از ورود به سر جلسه تصور می کرده که قادر است تا با کسب درصدهای بالا به هدف خود برسد اما ناگهان با تستهایی برخورده است که توانایی های او را به شدت زیر سؤال برده اند و شانس موفقیت چنین دانش آموزی در کسب رتبه های برتر را تقریبا به صفر رسانده اند.

راهکارهای حل مشکل قفل شدن حافظه چیست؟

این فارغ التحصیل دانشگاه استنفورد در پاسخ می گوید: این یک امر بدیهی است که برای موفقیت در آزمونی که روانشناسان و طراحان حرفه ای سازمان سنجش در طراحی آن نقش دارند و ناخواسته استرس شدیدی در آن حاکم بوده و سرعت عمل در یادآوری مطالب و رسیدن به پاسخ صحیح به شدت تعیین کننده است، می بایست سبک زندگی غلط و شیوه های سنتی مطالعه را کنار گذاشت و با آموزش مهارت های صحیح مطالعه ، یادگیری و تست زنی در کنار بهبود عملکرد حافظه بتوان با سرعتی بسیار بالا به مطالعه و یادگیری مطالب و پاسخگویی به پرسش های چهارگزینه ای پرداخت.

اصلاح برنامه غذایی ، آموزش مهارت هایی برای استفاده از ظرفیت های بالقوه حواس چندگانه و خلاقیت فردی ، تقویت حافظه و اصلاح روشهای طبقه بندی اطلاعات در نیمکره چپ و راست برای رفع مشکل قفل شدن حافظه از اهمیت بسزایی برخوردار است. در ادامه نیز ارائه برنامه های درسی منظم و علمی که مبتنی بر اصول روانشناسی موفقیت و بهبود عملکرد حافظه هستند توانایی فرد در پاسخگویی به انواع سؤالات کنکور و از جمله تستهایی که از تله های قفل شونده حافظه بهره می گیرند را افزایش می دهد.

به همین دلیل در ابتدا باید از دانش آموز ؛ یک سری تست های حافظه و عملکرد شناختی گرفته شود تا بتوان بطور دقیق مشکل را شناسایی کرد، سپس باید یک برنامه علمی برای اصلاح مسیرهای دریافت اطلاعات مغز او طراحی نمود و با ارسال سیگنال هایی مشخص به بازسازی مسیرهایی پرداخت که مستعد قفل کردن حافظه هستند.