یکی از مسائل مورد بحث و نقد افکار عمومی در فرآیند ارائه لایحه بودجه توسط دولت و بررسی و تصویب آن در مجلس شورای اسلامی، بودجه نهادها، بنیادها و انجمن‌های تحت مدیریت چهره‌های مشهور سیاسی ا‌ست که نامشان مترادف با نام آن مرکز برده می‌شود. سیدحسن خمینی، حدادعادل، خانواده مرحوم مهدوی‌کنی، مرحوم موسوی‌اردبیلی، مصباح یزدی، آیت‌الله مکارم شیرازی، امامی‌کاشانی، هاشمی‌شاهرودی، موسوی بجنوری، سیدمحمد خامنه‌ای و سیدهادی خامنه از جمله این چهره‌های مشهور سیاسی هستند. بر همین اساس این بحث در حواشی بودجه سال 1397 هم کماکان مطرح است.

در این‌ گزارش سعی داریم به بازتاب بودجه‌های تخصیصی مؤسسات وابسته به دو تن از چهره‌های مشهور این لیست بپردازیم. سیدحسن خمینی در مقام تولیت مؤسسه نشر آثار حضرت امام‌خمینی(ره)، همچنین مرقد ایشان و غلامعلی حداد عادل که مسئول بنیادهای سعدی و دایره‌المعارف اسلامی و همچنین فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که به نسبت سایر مؤسساتی که در زمینه‌های علوم انسانی و اسلامی فعالیت می‌کنند، رقم قابل توجهی را به خود اختصاص داده‌اند. لازم به ذکر است اعتبار تخصیص‌یافته برای مؤسسات تحت مدیریت این دو چهره مشهور مجموعا در بودجه مصوب سال 1396 بالغ بر 111 میلیارد تومان و در بودجه پیشنهادی سال 1397 در حدود 98 میلیارد تومان است.

نهادهای تحت مدیریت حداد عادل

غلامعلی حداد عادل از چهره‌های سیاسی محسوب می‌شود که صدارتش بر فرهنگستان زبان و ادب فارسی بنا به حساسیت‌هایی که در جامعه نسبت به مسئله واژه‌یابی وجود دارد، بسیار مشهور است. اما او بر مراکز دیگری هم مدیریت دارد که از میان آنها بنیاد سعدی و بنیاد دایره‌المعارف اسلامی نیز به مانند فرهنگستان زبان دارای ردیف بودجه جداگانه در لوایح بودجه هستند.

مجموعه‌های تحت مدیریت حداد عادل در بودجه پیشنهادی سال 97 حدود 42.5 میلیارد تومان اعتبار تخصیصی دارند که نسبت به بودجه سال 96 دارای 23 درصد رشد است. با احتساب تورم حدود 10 درصدی می‌توان نتیجه گرفت که برنامه سال آتی حداد عادل گسترش میزان فعالیت مراکز تحت مدیریت خود است.

از این میان فرهنگستان زبان و ادب فارسی که زیرمجموعه نهاد ریاست‌جمهوری محسوب می‌شود با مبلغ 21 میلیارد تومان بیشترین اعتبار را به خود اختصاص داده است. اختصاص این بودجه بر اساس برنامه این نهاد برای تقویت و پاسداری از زبان و ادب فارسی تعیین شده است که به موارد تدوین دانشنامه زبان و ادبیات فارسی، تدوین زبان‌ها و گویش‌های ایرانی و واژه‌گزینی در زبان فارسی اختصاص می‌یابد. افزایش بودجه این نهاد نسبت به سال گذشته 23 درصد است.

دیگر مرکز تحت مدیریت رئیس سابق مجلس شورای اسلامی بنیاد سعدی است. این بنیاد زیرمجموعه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است و در بخش معرفی وبسایت این بنیاد که از سال 1392 بر مبنای مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی شروع به فعالیت کرده است، تأکید شده: «بنیاد سعدی تلاش می‌کند با برنامه‌ریزی علمی و روشمند و اقدامات سنجیده و تلاش پیگیر؛ مرجع، همراه و مددکاری باشد برای همه علاقه‌مندانی که در خارج یا داخل ایران می‌خواهند فارسی بیاموزند. همه افراد و مؤسّسات کوچک و بزرگی که در جهان به امر فارسی‌آموزی اهتمام دارند، از دانشگاه‌های بزرگ و معتبر گرفته تا کودکستان‌‌ها و مدارسی که فارسی‌آموزی در برنامه آنها قرار دارد، مخاطبان این بنیاد خواهند بود.» بر همین مبنا در لایحه بودجه نیز برنامه گسترش زبان فارسی در خارج از کشور و برنامه پژوهش‌های کاربردی ذکر شده است. مواردی که جهت آنها بودجه تخصیص‌یافته است برگزاری آموزش مجازی زبان و ادبیات فارسی، برگزاری دوره‌های آموزشی، دانش افزایی و تخصصی زبان و ادبیات فارسی، حمایت از مراکز آموزشی و مطالعاتی اتاق‌های ایران، کتابخانه‌ها، انجمن‌های مرتبط با زبان و ادبیات فارسی است. همچنین اعطای فرصت‌های مطالعاتی به پژوهشگران خارجی، حمایت از پژوهش‌های مرتبط و حمایت از تدوین و چاپ آثار مرتبط با زبان و ادبیات فارسی از دیگر اقداماتی است که مطابق بودجه اختصاصی بنیاد سعدی موظف به انجام آنها است. برای تمام این موارد بیشتر از 12 میلیارد تومان در نظر گرفته شده است که رشد 15 درصدی نسبت به سال قبل دارد.

آخرین مرکز مورد بررسی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی است. کارویژه این مرکز برنامه تدوین دانشنامه علوم اسلامی که همان دانشنامه جهان اسلام است. ترجمه عربی این دانشنامه که به زبان فارسی منتشر می‌شود هم از وظایف این بنیاد تعریف شده است. افزایش بودجه بنیاد دایره‌المعارف که زیرمجموعه سازمان تبلیغات اسلامی محسوب می‌شود، قابل توجه و در حدود 32 درصد است. از نقاط مبهم برنامه بودجه در تعریف واحد برای انتشار دایره‌المعارف‌ها است. واحد اختصاصی برای آنها «دانشنامه» ذکر شده است و مشخص نیست منظور از 1100 دانشنامه که در ردیف بودجه تدوین دانشنامه جهان اسلام آمده است دقیقا چیست و مبلغ حدود 8 میلیون تومانی برای هر دانشنامه دقیقا اشاره به چه دارد.

در مجموع بودجه اختصاص‌یافته به بنیاد‌ها و فرهنگسرای تحت مدیریت غلامعلی حداد عادل یکی از شاخص‌ترین چهره‌های جریان اصولگرایی 23درصد نسبت به بودجه سال گذشته افزایش داشته است. بنابراین در مقایسه با کاهش بودجه مراکز تحت مدیریت سیدحسن خمینی، می‌توان شائبه گرایش‌های سیاسی دولت در اختصاص بودجه را کمرنگ دید. اما با توجه به لایحه بودجه همچنان سؤال‌هایی در مورد محل هزینه اعتبارات باقی است. اگر از اختصاص اعتبار 12 میلیون و سیصد هزار تومانی برای تصویب هر واژه معادل فارسی در فرهنگستان زبان بگذریم که درصد زیادی از آن واژگان با واکنش منفی افکار عمومی مواجه شده است، اختصاص اعتبار در حدود 9 میلیارد تومانی جهت تدوین دانشنامه جهان اسلام محل سؤال است. آیا افزایش 32 درصدی اعتبارات این مرکز به معنای به حاشیه رفتن دایره‌المعارف بزرگ اسلامی خواهد بود؟ اگر به لوایح بودجه نگاه شود تعدد مراکز دانشنامه‌نگاری به چشم می‌خورد. در حالی که توجیه وجود این مقدار دانشنامه که از محل بیت‌المال تأمین می‌شود و برخی مانند دانشنامه جهان اسلام و دایره‌المعارف بزرگ ایرانی کاملا حوزه‌های یکسانی را پوشش می‌دهند، هیچ‌گاه پاسخی درخور نیافته است.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(ره) و حرم مطهر ایشان

تولیت مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام‌خمینی(ره)، پژوهشکده امام‌خمینی(ره) و انقلاب اسلامی، همچنین حرم و بارگاه ایشان بر عهده سیدحسن خمینی، نوه رهبر فقید انقلاب است که طی سال‌های اخیر در تناسب با فعال‌تر شدن ایشان در عرصه سیاسی کشور، حساسیت‌ها نسبت به اختصاص اعتبارات این مؤسسات هم بسیار افزایش یافته است. به عنوان مثال سال گذشته شایعه 5/7 برابر شدن بودجه این مؤسسات در دولت حسن روحانی بسیار چالش‌برانگیز شد که با تکذیب حبیب محمد مرادی معاون مالی و اداری مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی مواجه شد، اما با این حال حساسیت افکار عمومی را به خود جلب کرد. به گفته محمدمرادی: «در پنج سال این عدد از ٤٧.٧ در سال ٩٢، به ٧٦.٩ در سال ٩٦ می‌رسد؛ یعنی در پنج سال، این بودجه فقط حدود ٦١ درصد افزایش یافته و حتی به دو برابر هم نرسیده است و به طور متوسط سالانه حدود ١٢ درصد افزایش داشته است که می‌توان گفت حتی بسیار کمتر از عرف افزایش بودجه دستگاه‌ها فرهنگی است.»

به گفته وی: «باید به این نکته اشاره کنم که این مجموعه‌ها، سه دستگاه مستقل، با شرح وظایف و فعالیت مشخص و متفاوت با یکدیگر هستند، اما بنابر سیاست‌های بودجه‌ای دولت جدید، از سال ٩٣ در ردیف ١١٤٠٣٠ با عنوان مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(ره) تجمیع ‌شده‌اند. با این‌حال اعتبارات هر یک از این دستگاه‌ها در لوایح بودجه با کد جداگانه‌ای ذیل ردیف بودجه مؤسسه تفکیک شده است.»

با این وجود همچنان رقم اختصاص‌یافته به این سه دستگاه مبلغ قابل توجهی است و همچنان مهم‌ترین سؤال ایجادشده در ذهن افکار عمومی در خصوص محل خرج این اعتبارات بر جای خود باقی است. خوشبختانه لایحه بودجه سال 97 با اتخاذ شیوه جدید در ارائه اعداد و ارقام تا حد بسیار بالایی به شفاف شدن این موارد خرج کمک کرده است.

طبق محتوای لایحه بودجه موارد خرج‌کرد مؤسسه نشر و تنظیم آثار که باید به برنامه نشر و ترویج آثار امام(ره) اختصاص داشته باشد، از این قرار است: اهدای کتاب به پژوهشگران و اندیشمندان داخلی و خارجی و کتابخانه‌های عمومی و مراکز علمی، فرهنگی و هنری، برگزاری و حمایت از همایش‌های علمی، فرهنگی و هنری، تدوین و انتشار ماهنامه، فصلنامه، هفته‌نامه و گاهنامه علمی، ترویجی و فرهنگی، حمایت از فعالیت‌های فرهنگی و هنری، حمایت از چاپ دانشنامه حضرت امام و آماده‌سازی و چاپ آثار فقهی، فلسفی، سیاسی و جمع‌آوری خاطرات مرتبط با حضرت امام، حمایت از سایت پرتال امام‌خمینی(ره) به چهار زبان، حمایت از برگزاری مراسم ملی چهارده خرداد در حرم امام و مراسم یادگار ایشان، شناسایی و خرید منابع نوشتاری، تصویری، صوتی و آثار موضوعی برای تکمیل آرشیو و تجهیز موزه آثار امام و انقلاب اسلامی.

در مجموع اعتبارات این مؤسسه در سال 97 مجموعا 6/26 میلیارد تومان است که به میزان 2 درصد نسبت به سال 96 کاهش داشته است. ارقام دقیق اختصاص‌یافته به هر کدام از این موارد در جداول همراه متن مشخص است.

مؤسسه دیگر پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی است. طی معرفی که در سایت این پژوهشکده قرار دارد: «پژوهشكده امام‌خمینی(ره) و انقلاب اسلامی، وابسته به مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام‌خمینی(ره) با هدف پژوهش در جوانب مختلف حيات و انديشه امام و معرفی ديدگاه‌های ايشان و انقلاب اسلامی ايران در مجامع علمي داخل و خارج از كشور و همچنين تربيت محقق در اين زمينه در سال ۱۳۷۵، بر اساس موافقت قطعی شورای گسترش وزارت علوم، تحقيقات و فناوری آغاز به كار كرد و اساسنامه آن به تصويب اين وزارتخانه رسيده است.» بر همین اساس در لایحه بودجه اعتبار اختصاص‌یافته جهت برنامه توسعه علوم انسانی و اجتماعی است و مبلغ آن که نزدیک به 11 میلیارد تومان می‌شود 15 درصد نسبت به سال 96 افزایش یافته است. موارد مصرف اعتبارات هم انجام پژوهش‌های کاربردی، تربیت نیروی پژوهشگر دکتری و کارشناسی ارشد همچنین شناسایی آثار پژوهشی و برتر در حوزه مطالعاتی امام‌خمینی و انقلاب اسلامی است.

آخرین مؤسسه‌ای که زیر نظر سیدحسن خمینی مدیریت می‌شود و در لایحه بودجه ردیفی به آن اختصاص یافته است آستان مقدس حضرت امام(ره) است که مطابق طرح لایجه بودجه اعتبار اختصاص‌یافته جهت برنامه حمایت از برنامه‌های مرتبط با تجلیل از مقام امام(ره) است. اعتبارات این برنامه جهت اداره امور حرم و ارائه خدمات به زائران و برگزاری مراسم سالگرد ارتحال امام و یادگار ایشان است. در این بخش اعتبارات سال 97 نسبت به سال 96 کاهش دارد. بودجه 18 میلیاردی این بخش کاهش 56 درصدی نسبت به بودجه مصوب قبل دارد. به نظر می‌رسد علت اصلی چنین کاهش عمده‌ای پایان یا کاهش چشمگیر عملیات عمرانی مرقد مطهر باشد.

هزینه نگهداری از پرتال امام‌خمینی(ره) یا همان سایت جماران نزدیک به 6 میلیارد تومان عنوان شده که این رقم منجر به انتقاداتی به این وبسایت شد. در فضای مجازی برخی نسبت به رقم نزدیک به 6 میلیاردی هزینه نگهداری پرتال امام‌خمینی(ره) یا سایت جماران اعتراض داشتند که سیدحسن خمینی به این اعتراضات در پیامی اینستاگرامی چنین واکنش نشان داد: «دوستی به من پیشنهاد کرده بود که با ٥ درصد بودجه سایت مؤسسه را مدیریت کند. از ایشان می‌خواهم حتما پس از اطلاع از جزئیات آنچه در مجموعه پرتال در حال انجام است، نظر خود را به من بدهند. مطمئن باشید اگر در بخشی زیاده‌روی شده باشد جلوی آن را خواهیم گرفت.»

مطمئنا کارشناسان امر با کمک گرفتن از شفافیت اعمال‌شده در شیوه بودجه‌نویسی که علاوه بر موضوع خرج‌کرد، هدف کمی آن از سنجه عملکرد، مقدار و هزینه واحد و همچنین اعتبارات هزینه‌ای هم موضوع خرج را مشخص کرده است به موشکافی آنها می‌پردازند. به عنوان مثال میزان بودجه اختصاص داده شده برای تربیت پژوهشگر دکتری که در ازای هر دانشجو 6/22 میلیون تومان و کارشناسی ارشد که به ازای هر دانشجو 8/13 میلیون تومان است را با سایر نهادهای آموزشی و دانشگاهی کشور مقایسه کرده و با در نظر گرفتن عملکرد پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، کم یا زیاد بودن این بودجه را بررسی کنند. اما آنچه که در این‌ گزارش محل سؤال است هم‌پوشانی بسیاری از موارد خرج‌کرد در نظر گرفته شده با سایر مؤسسات است. توسعه علوم انسانی و اجتماعی، حمایت از نشر اندیشه امام‌خمینی هم در بسیاری دیگر از مؤسسات آموزشی و پژوهشی که از بودجه ملی استفاده می‌کنند تعریف شده است. هرچند هرچه بیشتر بودن چنین مؤسساتی قطعا به شکوفایی علوم انسانی در کشور کمک‌رسان خواهد بود، به نظر می‌رسد اختصاص همزمان بودجه عمومی به این مراکز اولا باعث انجام فعالیت‌های تکراری به صورت موازی و مانع از اختصاص بودجه به مسائل و موضوعاتی که مغفول مانده‌اند می‌شود. بهتر است اگر قرار است دولت از پروژه‌ای حمایت کند، متولی این حمایت را از یک مجرا تعریف کند.

اما مشکل این بودجه تنها در هم‌پوشانی وظایف این سه مرکز با مراکز دیگر نیست. در همین سه مؤسسه هم هم‌پوشانی‌هایی وجود دارد. به عنوان مثال جهت برگزاری مراسم 14 خرداد و بزرگداشت یادگار امام، یک ردیف بودجه نزدیک به 4 میلیارد تومانی به مؤسسه نشر آثار و یک بودجه 9 میلیاردی به آستان مقدس جهت اجرای این برنامه تعلق گرفته است. تعلق دو ردیف بودجه با موضوع یکسان در حالی که این دو مؤسسه تحت مدیریت عالی یک فرد قرار دارند و از یک مجموعه محسوب می‌شوند، محل سؤال است.

بررسی بیشتر بودجه مؤسسات تحت مدیریت سیدحسن خمینی نیاز به مجالی دیگر دارد، اما به عنوان آخرین نکته باید به کاهش 28درصدی میزان بودجه این سه مرکز در سال 97 نسبت به سال 96 اشاره کرد. هرچند مجموع اعتبارات این مراکز در سال 97 مبلغ 55 میلیارد تومان است، همچنان نسبت به سایر مراکز مشابه رقم بالایی محسوب می‌شود که بایستی شفافیت و نظارت بر آن بیشتر شود.

بررسی عملکرد این مراکز و مقایسه آنها با سایر مراکز مشابه نیز فرصتی دیگر نیاز دارد.