امام در مورد فرهنگ و هنر چگونه می اندیشید؟/ احکام موسیقی مانند سایر احکام تابع زمان و مکان است/ انتشار موضع امام درباره فیلم «گاو» همگان را متعجب کرد

 
امام: مطبوعات باید مستقل و آزاد باشد... و همه گونه انتقاد را با بی طرفی منتشر سازند، آن گونه که جنابعالی از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید به کلی باید از بین برود و مردم کلوخ نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند، ما باید سعی کنی تا حصارهای جهل و خرافه را شکسته تا به سرچشمه زلال اسلام ناب محمدی (ص) برسیم.

 
به گزارش روز نو؛ کتاب «فرهنگ؛ سایه نبوت» با عنوان فرعی «گذاری از روایت به درایت فرهنگی و هنری امام خمینی(س)» تألیف خسرو طالب‌زاده از سوی معاونت فرهنگی ستاد مرکزی بزرگداشت حضرت امام خمینی (س) منتشر شد.
 
این کتاب سعی دارد دیدگاه های حضرت امام خمینی(س) را در مورد هنر از منظر های مختلفی چون، امام به عنوان فیلسوف و متفکر، به عنوان عارف، سیاست مدار و مجتهد مورد برسی، تفسیر و تأویل قرار دهد.
 
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران در مقدمه این کتاب آمده است: «قلمرو فرهنگ و هن یکی از حوزه اختلافی و میدان تضارب آراء و نظرها {در جمهوری اسلامی} است که از مباحث فقهی و حتی کلامی و فلسفی و عرفانی آغاز می‌شود و در حوزه علوم انسانی و معرفت جدید بسط و امتداد می‌یابد و با اختلاف مدیران و سیاست‌گذاران فرهنگی و هنری در دهه‌های اخیر به اوج خود رسیده است».
 
«یکی از راه‌های کوشش برای رفع و حل این مسائل و مشکلات داخلی بر سر تعریف و فهم و درک قلمرو فرهنگ و هنر و مصادیق هنر مشروع و مقبول با هنر نامشروع و ناموجه، رجوع به متن گفتاری و نوشتاری امام است...» پی بردن به آنچه امام دقیقاً از فرهنگ و هنر و موضوعاتی چون سینما، موسیقی و نقاشی و مجسمه‌سازی و تئاتر... مراد و منظور داشت و می‌فهمید، برای کاوشگران و محققان شاید میسر نباشد. آنچه امام از این موضوعات در نظر داشت، راز و رمزی است که اگر کسی هم آن را بگشاید در مقام تفسیر و تأویل و تشریح است نه پرده‌برداری از این راز و کشف محجوب آن ...»
 
نویسنده در این کتاب سعی دارد مباحث فرهنگی و هنری از نگاه حضرت امام را از بعد کارشناسی و تخصصی مورد برسی و می‌کوشد با ارائه توضیحاتی از دیدگاه‌های فرهنگی و هنری امام خمینی (س) این دیدگاه‌ها را مورد تحلیل، تفسیر و شاید تأویل قرار دهد.
 
بخش اول از بخش‌های شش‌گانه کتاب حاضر با عنوان «راز پدیدار فرهنگ» به تعریف فرهنگ از زوایا و دیدگاه‌های گوناگون می‌پردازد و وضعیت این مقوله را در دوره باستان، در دوره ایران قدیم و در دوره جدید از رنسانس تا به امروز به‌صورت اجمالی شرح و توضیح می‌دهد.
 
امام خمینی: فرهنگ سایه نبوت
 
بخش دوم کتاب با عنوان «امام خمینی: فرهنگ سایه نبوت» است که عنوان اصلی کتاب نیز از این بخش گرفته‌شده است. ازنظر مألف در فهم و کشف معنای فرهنگ از منظر امام خمینی، پیش فهم‌ها و پیش‌فرض‌هایی را باید مدنظر داشت که در ابتدای این بخش به برخی از این پیش‌فرض‌ها اشاره می‌شود و سپس «منزلت فرهنگ از منظر امام» مورد برسی قرار می‌گیرد.
 
طالب‌زاده در توضیح منزلت فرهنگ از منظر امام می‌نویسد: فرهنگ ازنظر امام سایه نبوت و غایت تربیت یا نیل به کمال انسانیت است که مقصد انبیا و نبوت بوده است تا انسان را از مرتبت طبیعت به عالم سعادت و شقاوت رهنمون سازد.
 
امام عارف: جمال‌شناسی تا عرش وجود
 
بخش بعدی کتاب تحت عنوان «امام عارف: جمال‌شناسی تا عرش وجود» است که بعد از تعریف هنر و زیبایی در فلسفه غربی و تفکر و عرفان اسلامی و به مفهوم زیبایی و نسبت آن باوجود از منظر امام خمینی، حقیقت زیبایی و مطلق بودن زیبایی در نزد خدای تعالی، روشنگری در فرق میان بهاء و جمال خداوند و... در تفکر فلسفی و عرفانی امام خمینی می‌پردازد.
 
در پایان این بخش ذیل نکاتی در مورد معانی و موضوعات تجلی و جمال ازنظر امام خمینی، آمده است: «حکمت هنر از دیدگاه و درایت امام به گستردگی فلسفه و حکمت و زیبایی هنر و جمال‌شناسی از دوره باستان تا به امروز تاریخ و تبار دارد و هم می‌تواند نیازهای نظری و تئوریک امروز هنر در جامعه و فضای علمی ایران را تأمین و مرتفع کند و هم می‌تواند بدفهمی و سوءظن به هنر را تلطیف و ترقیق کند».
 
امام به‌مثابه مجتهد هنر
 
بخش چهارم این کتاب بعد از برسی نگاه امام به‌عنوان فیلسوف و عارف به فرهنگ و هنر در بخش‌های پیش، وجهه دیگری از اندیشه و بینش و درایت امام در خصوص هنر و فرهنگ موردتوجه قرار می‌دهد. در این وجهه و ساحت، امام در مقام معمار انقلاب اسلامی و مؤسس جمهوری اسلامی به حوزه فرهنگ و هنر نظر می‌افکند و با مشکلات و مسائل نظام نوپا در عرضه هنر و فرهنگ مواجه می‌شود و می‌کوشد تا تدوین و تبیین مبانی سیاست و راهبرد فرهنگ و هنری نظام را سامانی بخشد.
 
نویسنده عنوان می‌کند در تصاویر و عکس‌هایی که از امام منتشرشده، برخی از این تصاویر اگرچه از نگاه امروز عادی می‌نماید، اما حاوی نکاتی عمیق و قابل‌توجه است. در برخی از این عکس‌ها، تصویر امام را در حال روزنامه خواندن و گوش دادن به رادیو می‌بینیم. وقتی این تصاویر بازندگی مجتهدان و فقها مقایسه شود، حاوی نکته مهمی است؛ امام اهل رسانه بود و روایت‌ها و نقل‌قول‌های متعددی وجود دارد که امام سریال‌های سیما مانند دزد» یا «پاییز صحرا» را می‌دیدند، کتاب‌های جلال آل احمد را می‌خواندند و در مورد آن‌ها به جلال پیامی مشفقانه می‌فرستاد. این داده‌ها بیانگر آن‌هاست که امام با فضای رسانه و موسیقی و فیلم و هنر و به تعبیر دیگر، محصولات و آثار هنری و فرهنگی آشنا بود. این امر، نه‌تنها به‌عنوان رهبر انقلاب و نظام جمهوری اسلامی و مقام ولایت‌فقیه بلکه به‌عنوان یک مجتهد و فقیه مردی نادر و شاذ است. این خصوصیات امام تمایز بارزی را در نظرهای ایشان نسبت به دیگران رقم‌زده بود.
 
امام به‌عنوان یک رهبر سیاسی در خلال دهه‌های گذشته در دوران پیش و پس از انقلاب، در مورد هنرهایی مانند سینما، موسیقی و فیلم، مواضعی اتخاذ و بیان کرده‌اند که با زمانه خودسازگاری دارد، آیت‌الله جوادی آملی می‌گوید: امام در شورای علمی همایش فقه هنر با اشاره به مسئله مجسمه‌سازی در فقه فرمودند: «آن مجسمه‌ها را در آن زمان می‌پرستیدند، الآن که دیگر این‌طور نیست. مثل مسئله شطرنج که وقتی موضوع عوض می‌شود حکم هم‌تغییر می‌کند»
 
در این بخش در ذیل عنوان روایت‌های هنری و فرهنگی امام، به دیدگاه‌های امام در مورد «آزادی» پرداخته می‌شود و مسائلی مانند مصاف با استبداد، تبیین و حد قانونی آزادی دیدگاه‌های امام بیان می‌شود.
 
به‌عنوان نمونه امام می‌فرماید: «اول چیزی که برای انسان هست، آزادی در بیان است، آزادی در تبیین سرنوشت خودش است». یا «مطبوعات باید مستقل و آزاد باشد... و همه گونه انتقاد را با بی‌طرفی منتشر سازند».«نباید ماها گمان کنیم که هر چه می‌گوییم و می‌کنیم، کسی را حق اشکال نیست. اشکال بلکه تخطئه یک هدیه الهی است برای رشد انسان‌ها»
 
امام؛ هنرنمایشی و نظریه بدیع مخاطب محوری
 
نویسنده بخش پنجم کتاب را همان‌گونه که در عنوان آن یعنی «امام؛ هنرنمایشی و نظریه بدیع مخاطب محوری» مشخص است، به هنرهای نمایشی از دیدگاه امام اختصاص داده است و بعد از درآمدی نظری بر سینما دیدگاه‌های امام در مورد سینما، فیلم و تلویزیون را برسی می‌کند.
 
خسرو طالب‌زاده در همین بخش ذیل عنوان «امام خمینی به‌منزله مجتهدی هنری» نظر امام را در مورد فیلم «گاو» داریوش مهرجویی بازگو می‌کند و دراین‌باره می‌گوید: انتشار موضع امام درباره فیلم گاو همگان را متعجب کرد. مرجع تقلید و فقیهی در مورد فیلمی نه روایتگر و مستند، اظهارنظر کارشناسی می‌کند و در حال و هوای تردید و ظن به سینما این موضع امام خلاف و عجیب می‌نمود. این در حالی است که فیلم در دوران رژیم شاه ساخته‌شده بود و کارگردان آن از نسل روشنفکران و نویسنده داستان هم فردی بود که تعلق مذهبی نداشت؛ اما هیچ‌کدام از این عوامل بر داوری امام از این فیلم تأثیر نگذاشتند.
 
امام؛ موسیقی و جایگاه عرف
 
طالب‌زاده بخش آخر این کتاب را به برسی موسیقی و جایگاه عرف نزد امام خمینی (س) اختصاص داده است. این بخش نیز مانند بخش پیشین در ابتدا درآمدی نظری بر هنر موسیقی دارد و بر مباحث مربوط به موسیقی در سدر اسلام، متون اسلامی و همچنین فتاوای علمای اسلام و تشیع می‌پردازد.
 
در ادامه این بخش نویسنده آرای امام خمینی (س) را درباره موسیقی مورد برسی قرار داده است. یکی از مواردی که درایت امام را درباره موسیقی روشن می‌کند، اشکال و انتقادی است که آیت‌الله قربانی از شاگردان امام در سال 67 درباره پاسخ امام با استفتائی درباره موسیقی در نامه‌ای بیان کرد.
 
حضرت امام در این استفتاء در مورد موسیقی و شطرنج می‌فرمایند: خریدوفروش آلات مشترکه به‌قصد منافع محلله آن اشکالی ندارد» برفرض مذکور اگر بردوباختی در بین نباشد، اشکال ندارد.
 
بعدازاین استفتاء آیت‌الله قدیری به حضرت امام می‌نویسد و در این موارد سؤالاتی را مطرح می‌کند؛ که امام دربخشی از جواب ایشان می‌نویسد: «قبل از پرداختن به دو مورد سؤال در مورد برداشت شما از احکام اسلام آن‌گونه که جنابعالی از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید به‌کلی باید از بین برود و مردم کلوخ نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند.» و در جواب نامه دوم ایشان می‌فرمایند: ما باید سعی کنی تا حصارهای جهل و خرافه را شکسته تا به سرچشمه زلال اسلام ناب محمدی (ص) برسیم و امروز غریب‌ترین چیزها در دنیا همین اسلام است؛ و نجات آن قربانی می‌خواهد و دعا کنید من نیز یکی از این قربانی‌های آن گردم.
 
نویسنده کتاب در توضیح آرای امام درباره موسیقی دیدگاه‌های ایشان را به دو دسته؛ موسیقی به‌منزله غنا و موسیقی در زمینهٔ و زمانه خاص تقسیم می‌کند: 1. موسیقی به منزله غنا؛ اساساً بیشتر این آراء به غنا و موسیقی مجلسی و مطربی اختصاص دارد. 2. موسیقی در زمینه و زمانه خاص؛ موضع امام به زمینه و زمانه خاص موسیقی دلالت و ارجاع دارد.
 
در مورد دوم نظرهای امام نه‌تنها ملحوظ به تفکیک موسیقی غنایی از موسیقی بی‌اشکال است، بلکه موسیقی در مکان و زمان متفاوت هم حکم متفاوت دارد.
 
حضرت امام در مورد بیشتر سؤالاتی که از ایشان در مورد موسیقی می‌شود جوابی ثابت دارند و می‌فرمایند: «موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد.» به‌عبارت‌دیگر، از نظر امام احکام موسیقی مانند سایر احکام تابعی از زمان و مکان است. به همین دلیل لفظی در ادبیات پاسخ امام به استفتائات به تدریج رایج و در نوشته های ایشان متداول شده که گویی امام می خواهد مفهوم تازه ای را در باره موسیقی وضع کند. این کلمه و لفظ" مشکوک" است که در بیشتر پاسخ به استفتائات در مورد موسیقی به کار رفته است. گویی دو نوع موسیقی وجود دارد : موسیقی مطربی و مخصوص مجالس لهو و لعب و مطربی و موسیقی مشکوک.
 
 کتاب «فرهنگ؛ سایه نبوت» با مشارکت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان تبلیغات اسلامی به مناسبت بیست و هفتمین سالگرد بزرگداشت حضرت امام خمینی(س) در بیست هزار نسخه چاپ و منتشر گردیده است.