‌کمیسیون ماده 5 شهر تهران که مصوبات خاص برای توسعه پایتخت، منطبق با استاد بالا دست تصویب می کند در یکی از جلسات اخیر خود اجرای طرح «شهر زیرزمینی » در تهران را از طریق طراحی اولین  پروژه پایلوت برای میدان ونک تصویب کرد . 

طرح شهر زیرزمینی تکلیفی است که در سال 88 شورای شهر تهران برای شهرداری تعیین کرده است و  همچنین مطابق ماده 88 برنامه 5 ساله دوم شهرداری که سال 92 به تصویب رسید مقرر شده است مدیریت شهری تهران مطالعه و بررسی برای استفاده از فضاهای زیر سطحی پایتخت را با هدف انتقال بخشی از کاربری های خدماتی و تجاری به زیر زمین تهران به سرانجام برساند . 

این تکلیف مطابق آن چه روز گذشته معاون عمرانی شهردار تهران به« دنیای اقتصاد» اعلام کرد وارد فاز مطالعاتی شده است و در حال حاضر 3 نقطه اصلی و پر رفت و آمد  از شهر شامل میدان صنعت در شهرک غرب و همچنین میدان ونک و هفت تیر گزینه های شهرداری برای ایجاد فضاهای زیر سطحی هستند . 

تجربه ایجاد شهر زیرزمینی در کلان شهرهای متراکم 5 کشور چین ،ژاپن،سنگابور کانادا و اسپانیا موفقیت آمیز بوده و برای تهران که عملا امکان توسعه فیزیکی شهر به صورت افقی (افزایش محدوده) به شکل عمودی ( افزایش تراکم ساختمان) وجود ندارد انتقال بخشی از کاربری ها  به زیر زمین به عنوان مسیر سوم توسعه پایتخت در دستور کار مدیران شهری قرار گرفته است . 

نتایج یک تحقیق دانشگاهی که پیش زمینه این طرح شهرداری شده  است، نشان می دهد با انتقال مراکز خدماتی و تجاری از روی سطح شهر تهران به زیر سطح چالش کمبود فضای رو سطحی برای ایجاد فضاهای سبز و گردشگری و تفریحی  بر طرف می شود و می تواند به احیاء سر زندگی و حیات اجتماعی پایتخت نشینان  ساکن در محلات متراکم منجر شود . 

آن طور که اعضای شورای شهر تهران می گویند برای مطالعه و اجرای این طرح در بودجه سال اینده شهرداری ردیف مالی مشخص تعیین می شود. 

میادین و نقاط مد نظر شهرداری برای ایجاد فضای زیر سطحی ،بر اساس 2 شاخص «دسترسی به ایستگاه های اصلی مترو»و« ظرفیت بالای محله برای سرمایه گذاری تجاری» انتخاب شده اند . 

علیرضا جاوید معاون عمرانی شهرداری تهران 3 پیش نیاز برای اجرای موفقیت آمیز شهر زیر زمینی در تهران مطرح کرد و گفت : توسعه متروکه خود می تواند انگیزه ورود سرمایه گذار به فضای زیر سطحی را افزایش دهد و همچنین توسعه شبکه فاضلاب و تکمیل شبکه مهار آب های سطحی از دیگرعواملی هستند که باید برای ایجاد شهر زیر زمینی تکمیل شوند . 

 بهره برداری انتقاعی و غیر انتفاعی از زیر زمین تهران 

علیرضا جاوید معاون عمرانی شهردار تهران در این رابطه گفت: با توجه به این که زیر ساخت های حوزه عمرانی بر اساس طرح جامع و تفصیلی اول ،دوم و سوم شهر تهران احداث و به بهره برداری رسیده است از جمله شبکه های بزرگراهی ،تقاطع های غیر همسطح و مجموعه های خدماتی ،رویکرد آینده شهر تهران  ،توسعه فضاهای شهری در زیر سطح است . 

وی با اشاره به این که  فضاهای مواصلاتی و تامین فضاهای خدماتی باید به فضاهای زیر سطحی معطوف شود گفت: در سال های اخیر احداث 4 تونل توحید ،امیر کبیر،نیایش ،رسالت و تونل در حال احداث شهدای غزه افق های خوبی را در تامین دسترسی های فضاهای زیر سطحی ترسیم کرده است. 

به گفته جاوید در حال حاضر شبکه بزرگراهی شهر تهران 550 کیلومتر است  با احداث 50 کیلومتر بزرگراه این شبکه تکمیل می شود . در حال حاضر تهران بیش از 600 کیلومتر ظرفیت توسعه شبکه بزرگراهی برروی سطح ندارد و مجبور به استفاده ازفضای زیر سطحی است . 

معاون عمرانی شهردار تهران توسعه مترو را یکی ازپیش زمینه های لازم برای توسعه فضاهای زیر سطحی عنوان کرد و گفت:‌باید حمایت های بیشتری از تکمیل شبکه فاضلاب پایتخت نیز انجام شود و همچنین  در جهت تکمیل شبکه جمع آوری آبهای سطحی نیز گام های اساسی تر برداشته شود . 

 جاوید با تاکید بر لزوم ایجاد فضاهای زیر سطحی که بتوان در زمان های عادی از آن بهره برداری انتقاعی و غیر انتفاعی کرد و در شرایط ویژه به عنوان پدافند غیر عامل ازآن بهره برد گفت :بر اساس طرح جامع در آینده از فضاهای بیشتری در زیرسطح که به تایید شورای شهر تهران هم برسد استفاده خواهیم کرد . 

معاون شهردار تهران اضافه کرد : میدان هفت تیر،ونک و صنعت برای انتقال به زیر سطح مورد مطالعه قرار گرفته اند که در حال حاضر میدان ونک در اولویت بیشتری برای فضا های  زیر سطحی است و بهسازی وضع موجود میدان هفت تیر نیز دراولویت قرار دارد. 

اما برای کاربردی کردن ایده استفاده از فضاهای زیر سطحی باید زمینه های اجرایی شدن آن را فراهم کرد . جاوید یکی از موانع  رسیدن به شهر زیر زمینی را «عدم تکمیل شبکه فاضلاب شهری »دانست و گفت: دنیا حیران است که چطور حدود  10 میلیون نفر جمعیت در شهر تهران بدون شبکه فاضلاب یکپارچه زندگی می‌کنند .

وی تکمیل شبکه جمع‌آوری آب‌های زیر سطحی شهر تهران را یکی دیگر از اولویت‌های معاونت فنی و عمرانی برای استفاده از فضاهای زیر زمینی دانست و گفت:تهران از لحاظ موقعیت جغرافیایی بسیار خاص است و در معرض سیل قرار دارد و بر همین اساس ایجاد 550 کیلومتر شبکه آب‌های سطحی را در دستورکار قرار دادیم که شاهد پیشرفت 90 درصدی آن هستیم، اما باید در طراحی جدید شبکه‌ جمع آوری آب‌های سطحی به 800 کیلومتر برسیم تا خطر سیل در پایتخت را به حداقل برسانیم.

معاون فنی و عمرانی شهرداری تهران همچنین احداث تونل‌های مشترک شهری را یکی دیگر از  زمینه های رسیدن به شهر زیر زمینی دانست و گفت: وضعیت خطوط  و  لوله‌های آب، برق، نفت و ... در زیر سطح پایتخت، اوضاع نامناسب و نامنسجمی دارند که باید در افق 25 ساله تونل‌های مشترکی را برای تجمیع این خدمات طراحی کنیم.

او یکی از کاربردهای فضاهای زیر سطحی را ایجاد پارکینگ دانست و گفت:خیابان‌های تهران نمی‌توانند به دلیل تبدیل شدن به پارکینگ خودرو ها  نفس بکشند. می‌بینید که خیابان‌ها توسط خودروها اشغال شده و باید این پارکینگ‌ها را به زیر سطح ببریم . در حال حاضر در فضای زیرسطحی بوستان ملت درامتداد اتوبان نیایش، فضایی به ظرفیت 4 هزار پارکینگ در حال احداث است و امیدواریم طی دو سال آتی به بهره برداری برسد، علاوه بر پارکینگ می‌توانیم مجتمع‌های خدماتی را نیز در فضای زیرسطحی ایجاد کنیم . 

لزوم ورود بخش خصوصی به فضاهای باز زیر سطحی 

اقبال شاکری رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران هم با بیان این که تهران هنوز هیچ استفاده ای از فضاهای زیر سطحی خود نکرده است گفت : معمولا دو کارکرد برای فضاهای زیرسطحی تعریف می‌شود؛ یکی ایجاد مجموعه‌های تجاری و خدماتی که بخشی از فضاهای زیرسطحی در دنیا به این موضوع اختصاص یافته است. شورای شهر هم در مصوبه‌ای، شهرداری را ملزم به مطالعات برای طراحی فضاهای زیرسطحی کرده است، البته چند سال پیش نیز مطالعات اولیه فضاهای زیرسطحی شهر تهران انجام شده بود که دو سالی متوقف ماند، اما این مطالعات آغاز دوباره آغاز شده و  در حال تکمیل است. 

به گفته این عضو شورای شهر تهران درحال حاضر اولویت زیر سطحی شدن میادین تهران میدان هفت تیر و میدان ولی عصراست .  

رییس کمیته عمران از اجرایی شدن این ایده در شهر تهران درسال 95 خبرداد و گفت: امسال استفاده از فضای باز زیر سطحی درحد مطالعه است اما بایدنقشه های اجرایی این پروژه تهیه شود و شورا برای آن کد پروژه در نظر گرفته است.در برنامه 5 ساله دوم شهرداری  نیز موظف به تهیه طرح جامع استفاده از سطوح زیر سطحی شهر تهران شده است. 

اما تنها انگیزه زیرزمینی شدن میدان های تهران ،حل مشکلات ترافیکی نیست ،شاکری دراین رابطه توضیح داد: تنها مسائل ترافیکی و حمل و نقل در این پروژه مدنظر ما نیست و موضوعاتی مانند واحدهای تجاری، ایجاد فضاهای خدماتی، پارکینگ و ایجاد فضاهایی تفریحی برای پرکردن اوقات فراغت نیز پیش‌بینی شده است. در فضاهای روی سطح نیز پیاده‌‌راه‌سازی و طرح‌های خدماتی پیش‌بینی شده است.

تامین منابع مالی استفاده از فضاهای زیر سطحی یکی از نگرانی های مدیریت شهری برای اجرای این ایده است . شاکری معتقد است با منابع مالی کنونی شهرداری نمی توان این پروژه را به سرانجام رساند و باید مطالعات استفاده از فضاهای زیر سطحی  به حدی کامل و دقیق باشد که بخش خصوصی مشتاق مشارکت در این نوع پروژه‌ها باشد. 

الگوی جهانی برای زیر سطح تهران 

به جز شهرداری تهران،مرکز بین المللی تحقیقاتی توسعه فضاهای زیرسطحی هم پیشنهاداتی برای استفاده از فضاهای زیر سطحی تهران دارد . محمدمهدی صفایی ،عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب و عضو این مرکز جهانی در این رابطه گفت : مناطقی از شهر که فاقد فضاهای تاریخی و فضاهای سبز و عمومی کافی هستند و امکان گودبرداری‌های عمیق و ایجاد فضاهای زیر‌زمینی را دارند، از طریق انتقال برخی سازه‌های خدماتی به زیر‌زمین، امکان توسعه فضای سبز درآنها فراهم می‌آید. در مقابل تغییراتی که در این بافت منتخب شهری ایجاد می‌شود به این صورت خواهد بود که فضاهای مسکونی در روی سطح زمین به‌صورت نواری در حاشیه اطراف میدان و در محل قبلی پلاک‌های تجاری و مسکونی پیش‌بینی می‌شوند، فضاهای تجاری به طبقات زیر‌زمین اول تا سوم و فضاهای خدماتی نظیر سینماها به طبقات زیرزمین چهارم منتقل خواهند شد. در این الگو پارکینگ‌های موردنیاز منطقه نیز در طبقات منفی پایین‌تر احداث خواهند شد و عبور سواره‌ها به‌صورت غیرهمسطح و زیرسطحی انجام می‌شود. همچنین امکان دسترسی‌ به ایستگاه مترو نیز از مراکزتجاری زیرزمین وجود دارد.

وی ادامه داد: با ایجاد این فضاها نه تنها فضاهای موردنیاز عمومی یک محله در زیر‌زمین تامین می‌شود، بلکه در طراحی این مجموعه می‌توان به پیش‌بینی بخش‌های سبز در نما به‌صورت تراس و امتداد آن تا بام‌ها اقدام کرد.

عبورزیرسطحی ازبافت فشرده شهر 

احمد دنیامالی، رئیس کمیسیون عمران شورای شهر تهران  هم با تاکید بر اینکه باید حیات شهری به فضاهای زیرسطحی تهران داده شود، گفت: در تمام دنیا استفاده از بافت زیرسطحی معمول است به‌خصوص در بافت فشرده مراکز شهرها از مکان‌های زیرسطحی استفاده‌های گوناگونی می‌شود.

به گفته وی موضوع زیرزمینی شدن میادین تهران از قدیم در شهرداری پیگیری می‌شده حتی ماکت میدان هفت تیر نیز در همین راستا ساخته شده است. میادین محل تجمع عابران پیاده هستند، در طرح‌های حمل‌و‌نقلی عابران پیاده باید در اولویت اول باشند و تلاش می‌کنیم این مراکز عاری از هر گونه ماشین شود.

رئیس کمیسیون عمران شورا با بیان اینکه می‌توان احداث پارکینگ‌ها را به زیر سطح شهر برد، گفت: ما در پایتخت با محدودیت زمین مواجهیم و باید از فضاهای زیرسطحی استفاده کنیم و حیات شهری را در زیر پایتخت نیز به جریان بیندازیم.

4 مانع زیر زمینی شدن پایتخت 

اما چرا پروژه استفاده از فضاهای زیر سطحی که از شورای سوم از سوی تصمیم گیران شهری دنبال می شود هنوز اجرایی نشده است .  

محمد سالاری ،رئیس کمیسیون شهرسازی شورای شهر تهران دغدغه نبودن توسعه فضاهای زیرسطحی، غیرعملیاتی بودن مطالعات انجام شده و سلیقه‌ای اداره شدن پایتخت طی دوره‌های گذشته و از همه نبود چارچوب‌های حقوقی لازم برای استفاده از فضاهای زیرسطحی را چهار دلیل عمده تعلیق اجرای طرح توسعه فضاهای زیرسطحی شهر تهران عنوان می‌کند.

 محمدسالاری رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهرتهران با اشاره به ارزش افزوده قابل توجه عرصه‌ها و اراضی شهر تهران گفت:از یکسو با توجه به ارزش افزوده قابل توجه عرصه‌های شهری و اراضی و املاک عملا امکان تملک و بهره‌برداری جهت سرانه‌های هفت گانه شهری که موجبات افزایش کیفیت زندگی را فراهم می‌کند وجود ندارد.

وی ادامه داد : هم‌اکنون شهرداری تهران مکلف شده است که به صورت پایلوت برخی میادین مشخص شهر از جمله میدان ونک، صادقیه، ولی عصر و هفت تیر را در قالب توسعه همزمان فضاهای زیرسطحی و روسطحی ساماندهی کند. به عنوان مثال اخیرا در جلسه کمیسیون ماده پنج تصویب شد تا در میدان ونک فضاهای زیرسطحی و روسطحی همچون جداره‌های دور میدان با در نظرگرفتن بارگذاری مشخص مورد ساماندهی قرار بگیرد. همچنین در جلسه اخیرنیز این موضوع در مورد میدان شیخ بهایی مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

مترو فرصتی برای ساخت شهرهای زیر زمینی 

محرک سرمایه گذاری بخش خصوصی برای مراکز تجاری و خدماتی برای فضاهای زیر سطحی میتواند باشد و تردد و دسترسی را به این مکانها آسان تر می کند.در این رابطه می توان متروی توکیو رو مثال زد که زمینه ساز ساخت شهری زیرزمینی در این شهر شده است و هر مجتمع بزرگ تجاری و اداری در مسیر عبور مترو قرار دارد . 

زهیر متکی، استاد دانشگاه و کارشناس معماری معتقد است : در دنیا، توسعه شهرها متناسب با توسعه شبکه حمل‌و‌نقل ریلی جلو می‌رود. متکی تفاوت متروی توکیو با سایر شهرهای دنیا را نگاه غیرترانزیتی به مترو دانست و گفت: مهم‌ترین تفاوت شهر توکیو از نظر برنامه‌ریزی شهری و توسعه حمل‌و‌نقلی در مقایسه با لندن و نیویورک، همین نگاه غیرترانزیتی به موضوع مترو است که فقط مترو را وسیله‌ای برای جابه‌جایی مسافر نمی‌داند. در سال 1927 که اولین خط مترو در توکیو ایجاد شد، اولین مجموعه تجاری زیرزمینی در کنار پارک اوئنو در شمال توکیو ایجاد شد؛ یعنی از همان ابتدا بخش خصوصی را درگیر سرمایه‌گذاری در این حوزه می‌کند. در حال حاضر، 63 هزار منطقه در زیرزمین در توکیو خالی است که 40 درصد آن به مترو اختصاص دارد و 30 درصد فضای تجاری و فرهنگی شهر در این بخش هستند.

وی ادامه داد: در حالی که کارشناسان شهری در حال بررسی آن هستند که شهر افقی یا عمودی پیشرفت کند، تجربه توکیو نشان می‌دهد که توسعه افقی و عمودی هر دو به مشکل برخواهد خورد و توسعه زیرزمینی شهرها تجربه موفق‌تری خواهد بود ومترو را باید فرصتی برای ساخت شهرهایی در درون زمین تصور کرد.