در روزهای اخیر پس از افزایش قیمت بنزین در برخی استان‌های کشور اعتراضات نگران کننده‌ای به وقوع پیوست. عده‌ای از کارشناسان معتقدند این طبیعی‌ترین واکنش مردم است و باید به اعتراضات قانونی مردم احترام گذاشته شود و با آنها برخورد نشود اما عده‌ای دیگر معتقدند بخش زیادی از معترضان آشوب‌گر هستند و باید مرز این دو را مشخص کرد.

 در این میان وزیر کشور با تاکید براینکه برای تامین امنیت و آسایش مردم با هنجارشکنان برخورد می شود، گفت: هر اعتراضی در بستر خود امکان‌پذیر است. رحمانی فضلی در یک گفت‌ وگوی تلویزیونی در مورد برگزاری برخی تجمع‌های اعتراضی در شهرهای کشور در پی سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین افزود: بعد از بحث تغییر قیمت بنزین، متاسفانه عده‌ای با اعلام اینکه نسبت به این موضوع اعتراض‌هایی دارند، در برخی از شهرها با اقدام‌هایی که انجام دادند مشکلات زیادی را برای مردم ایجاد کردند.

وی ادامه داد:  (روز شنبه) با توجه به اینکه دومین روز اجرای این طرح بود، نیروهای انتظامی، امنیتی و استانداری‌ها خویشتن‌داری کرده و موضوع را هدایت کردند تا به نحو احسن اگر تجمعی وجود دارد، پایان پذیرد. اما امروز صبح در برخی از شهرها عده‌ای به دنبال برخی اقدام‌های کاملا غیرقانونی و قانون‌شکنانه به مراکز عمومی مثل بیمارستان‌ها و برخی جاها که مردم در آن بودند، به ماشین و اموال عمومی آسیب رساندند و همچنین اقدام به بستن جاده‌ها و نیز ایجاد بی‌انضباطی و مختل‌کردن ترافیک کردند.

جامعه ما یک جامعه استبداد زده بوده است

در ارتباط با دلیل شکل‌گیری اعتراضات اخیر ایمان رزاقی‌راد، جامعه‌شناس سیاسی در این باره به ایرناپلاس توضیح می‌دهد: اگر به گذشته نگاه کنیم درمی‌یابیم که جامعه ما یک جامعه استبدادزده بوده است که با انقلاب اسلامی حاکمیت مردمی در آن شکل اجتماعی پیدا می‌کند. تا قبل از این هم مردم در صحنه‌های اجتماعی حضور داشتند اما در صحنه‌های اجتماعی کوچک مانند خانواده، صنف یا محله. یعنی ارتباطات اجتماعی آنها در این حد بود. انقلاب اسلامی و شرایط جدیدی که وجود داشت و تمدنی که بر سازمان‌های بزرگ و واحدهای بزرگ اجتماعی تاکید دارد، موجب شده زمینه مشارکت مردم در امور اجتماعی به وجود بیاید.

رزاقی‌راد ادامه می‌دهد: طبیعی است که وقتی داریم تمرین مردم‌سالاری و دموکراسی می‌کنیم، به تدریج در این زمینه رشد می‌کنیم. این تجربیات را ما در دوره‌های گذشته مانند نهضت‌های تنباکو و... داشته‌ایم. از دوران انقلاب هم این تجربه‌ها به کمال نسبی رسید. در اعتراضات روزهای اخیر هم طبیعی است که مردم نسبت به وضعیت اقتصادی و گرانی‌هایی که وجود دارد، واکنش نشان دهند. این برمی‌گردد به اقتصاد وابسته‌ای که کشور ما دارد و در نتیجه تحریم فشار اقتصادی ایجاد می‌کند.

این جامعه‌شناس می‌افزاید: مقام معظم رهبری سال‌هاست که می‌گویند اقتصاد باید مستقل شود و باید استقلال اقتصادی پیدا کنیم. مسئولانی که در راس امور قرار دارند به نظر می‌رسد به اندازه‌ای که هشدار داده شده، کار نکرده‌اند و نتوانسته‌اند استقلال اقتصادی را شکل دهند. هرچند به طور محتوم و جبری به خاطر همین تحریم‌هایی که داشته‌ایم، رگه‌هایی از استقلال اقتصادی شکل گرفته است اما هنوز هم اقتصاد ضربه‌پذیری داریم که این البته در همه دنیا وجود دارد.

در این شرایط مسئولان ما باید با احتیاط بیشتری عمل کنند. مسئولان وقتی می‌خواهند تغییراتی در کشور ایجاد کنند، زمینه‌سازی‌های فرهنگی، توجیه مردم و اطلاع‌رسانی دقیق و به موقع را در دستور کار قرار دهند. به نظر می‌رسد که در مورد گران شدن قیمت بنزین تهمیدات روانی از پیش اتفاق نیافتاده است. این دقیقا برای مردم شوک ایجاد می‌کند.

مردم هم می‌خواهند مطالبات‌ و اظهارنظر خودشان را به مسئولان برسانند و چون راهی ندارند، به خیابان می‌آیند و شعار می‌دهند. این اولین بار نیست که این اتفاق می‌افتد و تجربه‌های زیادی در این زمینه داریم. در چنین شرایطی که کشور ما دشمنان قسم خورده‌ای برای ایجاد آشوب و به‌هم‌ریختن این نظم و امنیت دارد؛ طبیعی است که اینها از این فرصت سوءاستفاده می‌کنند و به میدان می‌آیند.

با دو نوع معترض مواجهه هستیم

چرا مردم به خیابان می‌آیند و شعار می‌دهند؟ چرا مسئولان راه‌های اعتراض سازنده را باز نمی‌کنند؟

از سو دیگر سعید زاهد، جامعه‌شناس هم در این‌باره می‌گوید: ما در این اعتراضات با دو نوع معترض مواجه هستیم. عده‌ای مردم عادی هستند که می‌خواهند در برابر فشارهای اقتصادی اعتراض کنند و عده‌ای دیگر اخلال‌گرند و به‌دنبال آشوب هستند. طبیعی است که در چنین شرایطی ممکن است بعضی از مردم که معترض هستند فریب نیروهای آشوبگر را بخورند و آنها هم وارد صحنه شوند و این تخریب‌ها اتفاق بیافتد. این افراد قصد برهم زدن آرامش جامعه را دارند.

زاهد می‌گوید: در این سال‌ها تجربه‌های زیادی اتفاق افتاده است و مردم آموزش‌های لازم را دیده‌اند. تصور من این است که شرایطی که وجود دارد نسبت به سال ۸۸ پیچیده‌تر است. مردم در آن سال‌ها فریب آشوب‌گران را می‌خوردند اما امروز می‌دانند که کجا از حضورشان سوءاستفاده می‌شود. اما در کل همه این موارد تمرین دموکراسی است. در فرانسه به دلیل وجود گروه‌های مخالف حداقل یک روز در میان تظاهرات خیابانی وجود دارد که مطالبات خودشان را به حکومت و دولت بگویند. ما البته جامعه ایده‌ال‌مان جامعه فرانسه نیست.

نیروی انتظامی حساب مردم را از آشوب‌گران جدا کند

این استاد دانشگاه می‌افزاید: برای مثال تداوم حضور جلیقه زردها به نوعی نشان از به رسمیت شناختن اعترضات مردم برای احقاق حقوق‌شان است. در واقع اصل اعتراض و حضور در صحنه‌های اجتماعی نشان از آسیب اجتماعی نیست. این به نوعی رفتار دموکراتیک هم هست. از دیگر سو، نمایندگان مردم هم باید در مجلس از حق مردم دفاع کنند و اظهارات مردم را به گوش مسئولان برسانند.

نیروهای انتظامی ما هم به اندازه کافی تجربه برخورد با این اتفاقات را دارند و به نظر می‌رسد به سطحی از ادراک رسیده است که چگونه باید با این اعتراضات برخورد کند. آنها باید بدانند که حساب آشوبگر را از مردم عادی جدا کنند. اما برخوردهای روزهای اخیر نشان می‌دهد که این مهم رعایت شده است.

باید این نکته مهم را هم در نظر داشته باشیم که وجود اعتراض نشانی از وجود مردم‌سالاری است. هم مردم و هم مسئولان تمرین دموکراسی می‌کنند. مردم دارند یاد می‌گیرند که چطور اعتراضات خودشان را بیان کنند کنند و مسئولان هم دارند یاد می‌گیرند که چطور وضعیت را مدیریت کنند.

احمد توکلی: اگر اعتراض سازنده مرسوم نباشد، مردم به سمت اعتراض مخرب کشیده می‌شوند

احمد توکلی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز به ایرناپلاس می‌گوید: رهبری قبلا گفته بودند که مردم وقتی به جلوی مجلس شورای اسلامی می‌آیند یعنی حرفی برای گفتن دارند؛ اما فضای غیرصحیحی در چند سال اخیر درست شده و چند بار هم تکرار شده است که می‌گویند مردم باید برای تجمع، مراحل قانونی را طی کنند.

توکلی ادامه می‌دهد: وزارت کشور فقط یک گروه که به آن اجازه تجمع داده است را به ما بگوید. بعضی از مردم حزب نیستند، اما هم‌هدف می‌شوند و می‌خواهند اجازه بگیرند، اما گرفتن مجوز به ضابطه احتیاج دارد. بنابراین به نظر من، باید از وزارت کشور پرسید که وقتی می گویند اعتراض مخرب نباشد، چرا راه های دیگر اعتراض را که سازنده باشد، باز نمی‌کند؟

این عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام بیان می‌کند: درحال حاضر می توان همه اعتراضات فعلی را غیرقانونی تلقی کرد، درحالی که مردم وقتی ضابطه ندارند تا مجوز بگیرند، چه کنند؟ پیشنهاد من این است که دولت به عنوان مجری قانون اساسی، براساس اصل ۱۳۸، آیین‌نامه نحوه تشکیل اجتماعات را آماده کند و به مردم اجازه بدهد تا این تعامل دو طرفه باشد و مردم بتوانند صدایشان را به گوش مسئولان برسانند.

او همچنین می‌افزاید: وقتی مردم عصبانی می‌شوند، بالاخره عصبانیتشان را به شکلی نشان می‌دهند. اگر اعتراض سازنده مرسوم نباشد، به سمت اعتراض مخرب کشیده می‌شوند و حق نیست که به همه مردم گفته شود جزو اشرار هستید؛ بله اشرار از شرایط سوءاستفاده می‌کنند و عده‌ای نیز با آنها همراهی می‌کنند اما بالاخره مردم هم حق دارند.

توکلی همچنین معتقد است: وقتی ما راه صحیح را باز نکنیم، راه غلط خود به خود ایجاد می‌شود. اسلام هرچه را منع کرده، راه دیگری را پیش روی مردم گذاشته است. مثلا گفته زنا حرام است اما ازدواج پسندیده است، تهمت و غیبت بد است اما امر به معروف و نهی از منکر را واجب کرده است. اگر ما می‌خواهیم به مردم بگوییم رفتارهای مخرب را انجام ندهید، باید راه‌های مسالمت آمیز را برای آنان تسهیل کنیم.

اولویت با امنیت است یا اعتراض؟

عماد افروغ، جامعه شناس نیز در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشته است:  در پی اعتراض‌های مردمی به افزایش قیمت بنزین، موضوعی که مورد بحث قرار گرفت رابطه اعتراض و جایگاه امنیت است. نکته‌ای که باید در این رابطه مورد توجه قرار داد، این است که گاهی ما در شرایط ثبات و نظم مستقر به رابطه اعتراض و امنیت می‌پردازیم و گاهی در شرایط غیر‌عادی و انقلابی این موضوع را مدنظر قرار می‌دهیم. در شرایط عادی و نظم مستقر باید بین اعتراض و امنیت جامعه رابطه و تناسبی برقرار کرد؛ یعنی هیچ منافاتی وجود ندارد که امنیت جامعه برقرار باشد و از سوی دیگر اعتراض‌هایی به برخی سیاست‌ها و رفتارها هم صورت بگیرد. رویکردی که می‌تواند در اعتراض‌های قانونی و مسالمت‌آمیز در محل‌های تعریف شده نمود پیدا کند.

در همین راستا دولت مقرر کرده است که بر اساس اصول قانون اساسی جایگاه‌هایی برای انجام اعتراضات تعریف شود تا اعتراض‌های عمومی در این محل‌ها ظهور و بروز داشته باشند. هر چند تحقق این مهم منوط به آن است که نهاد‌های ذی‌ربط نیز با رویکردی گشوده و باز با این موضوع مواجه شوند. یعنی اگر جماعتی خواستند اعتراض خود را در قالب نشست و تجمع نشان دهند با انواع موانع روبه‌رو نشوند. اما این یک طرف ماجراست؛ یعنی اگر حاکمیت فاقد این گشودگی نسبت به اعتراض‌ها باشد، ممکن است اعتراض‌های آرام و مدنی تبدیل به رویکردی خشونت‌آمیز و ناآرام شود؛ این یک گزاره جامعه‌‌شناختی است. بنابراین باید گفت اگر دولت و مجموعه حاکمیت نسبت به اعتراض‌ها با گشودگی و سعه‌صدر برخورد کنند، مسلم است که میان امنیت و اعتراض یک تناسبی برقرار خواهد شد. در شرایط کنونی باید گفت ما زمینه ایجاد اعتراضات مسالمت‌آمیز را داریم به این معنا که اجازه بروز اعتراض فراهم شده است و در برخی موارد هم مکان‌هایی برای انجام این اعتراضات فراهم می‌شود اما در اینجا لازم است که ملاحظه‌ای را در نظر گرفت و آن، اینکه فقط صرف اجازه دادن برای بیان اعتراض کافی نیست؛ بلکه باید گوش شنوایی هم برای آن و برابر این اعتراض‌ها پاسخی قانع‌‌کننده نیز وجود داشته باشد؛ در این راستا دست‌کم در سال‌های اخیر شاهد بودیم که هر پیمایشی صورت گرفت، چه وقتی مساله ازدواج مطرح بود، چه زمانی که موضوع انتخابات مورد بحث بود، شهروندان از نارضایتی خود نسبت به وضعیت معیشتی‌شان سخن گفتند. اما با وجود اینکه بارها و بارها شهروندان از نارضایتی‌های خود گفته‌اند، اقدامی شایسته جهت رفع این نارضایتی‌های اقتصادی صورت نگرفت. بنابراین باید این واقعیت را بپذیریم که حاکمیت نسبت به این شکاف‌های درآمدی اعتنای لازم را نکرده و در نتیجه این مشکل همچنان به قوت خود باقی مانده است. حال در چنین شرایطی یک‌شبه تصمیم گرفته می‌شود، قیمت بنزین 3 برابر شود با یک سهمیه محدود که قیمت آن نیز 50 درصد اضافه شده است. شاید برخی اقشار دارای وضعیت مالی متوسطی باشند که فشاری متوجه آنها نشود اما این یک واقعیت است که بخش قابل ‌توجهی از خانوارهای ما دارای وضعیت اقتصادی خوبی نیستند و این افزایش قیمت می‌تواند معیشت آنها را به خطر بیندازد.

مسلم است که این رفتار و تصمیم یک‌شبه به جامعه شوک وارد می‌کند و این طبیعی است که واکنش‌هایی را در بر داشته باشد. واکنش‌هایی که طبیعتا در قالب اعتراض ظهور و بروز یافته و در این میان هستند کسانی که با سوءاستفاده از این اوضاع، دست به تخریب اموال عمومی می‌زنند.

نباید این نکته را فراموش کنیم افرادی که می‌خواهند به تخریب اموال عمومی بپردازند، نمی‌توانند هیچ‌گاه بی‌مقدمه این کار را انجام دهند و این زمینه‌سازی از همان شوک اولیه نشات می‌گیرد. البته این شرایط را نمی‌توان شرایطی غیرعادی و انقلابی دانست؛ دلیل این ادعا هم آن است که انقلاب‌ها نیاز به عقبه تاریخی، جنبش‌های مستمر و از همه مهم‌تر رهبری هدایت‌‌کننده دارند اما در وقایع اخیر هیچ نشانی از این موارد نیست. بنابراین این حوادث ناشی از همان شوکی بود که پیش از این به آن اشاره شد و می‌توان گفت که کاش این شوک صورت نمی‌گرفت؛ به عبارت دیگر اگر عزمی برای این‌ کار وجود داشت، بهتر بود این تصمیم به تدریج اتخاذ و اجرا می‌شد تا چنین ضربه‌ای را هم به دنبال نداشته باشد.

اما در نهایت پرسش اینجاست که اولویت با امنیت است یا اعتراض! برای پاسخ به این پرسش باید گفت اگر جامعه‌ای، جامعه مستقر نباشد، به این معنا که نظم اولیه‌ای در آن وجود نداشته باشد؛ اساسا حکومتی وجود ندارد که اعتراضی شکل بگیرد. بنابراین ثبات سیاسی شرط لازم است اما شرط کافی نیست. به عبارت دیگر اگر قرار باشد اولویت‌بندی صورت بگیرد باید گفت امنیت مرحله اول است تا عدالت و آزادی به سرانجام برسد اما گام نهایی امنیت نیست؛ به عبارت ساده‌تر باید گفت امنیت برای امنیت نیست، بلکه امنیت برای رفاه است.