مردم با پول‏هایشان چه‏ کار می‏کنند؟ اصلاً مردم چقدر پول‏ دارند؟ این حجم از پول در اختیار چه کسانی است و اگر مردم پول دارند چرا در سبد معیشت بحران به وجود آمده است؟ همه این سؤالات یکی پس از دیگری وقتی پیش کشیده شدند که خبر رسید ۱۵۰ هزار میلیارد تومان از بانک‏ها خارج ‏شده است. عبور نقدینگی از مرز ۱۹۸۰ هزار میلیارد تومان هم نشان می‏دهد که اقتصاد ایران دچار فوران پول شده است. محاسبات دقیقی در مورد میزان دارایی دهک‏های مختلف وجود ندارد. حتی تفکیکی هم در مورد سپرده‏گذاران بانکی صورت نگرفته، به‏طوری‏که به‏دقت مشخص نیست سپرده‏گذاران از چه جامعه آماری هستند. تنها دو سال قبل که دولت قصد کاهش میزان سود بانکی را داشت، برخی نهادها اعلام کردند حداقل ۲۰ درصد سپرده‏های بانکی در اختیار بازنشستگان است و آنها از این محل ارتزاق می‏کنند. به همین دلیل کاهش نرخ سود بانکی اثرات خطرناکی بر معیشت آنها بر جای خواهد گذاشت. خروج این حجم از دارایی از بانک‏ها هم مشکوک و هم خطرناک شده است. کدام بازارها از این حجم دارایی پذیرایی کرده‏اند و احتمالاً کدام کشورها مقصد پول‏های بادآورده شده‏اند؟

دوره بانک‏ها تمام شد؟

یک سال قبل بانک‏ها تنها بازار قابل‏اعتماد قطعی، خرید دلار پرسودترین، خرید سکه مطمئن‏ترین و خرید مسکن سخت‏ترین راه سرمایه‏گذاری برای مردم بود. آخرین گزارش‏های بانک مرکزی نشان می‏دهد میزان اسکناس در اختیار شهروندان از ۱۲ درصد به نسبت کل نقدینگی کشور به عدد ۱۵ درصد رسیده است. رئیس اتاق بازرگانی تهران در جلسه هیئت نمایندگان این نهاد بخش خصوصی گفته بود که سرمایه‏های مردم از سپرده‏های بلندمدت به سمت سپرده‏های کوتاه‏مدت حرکت کرده است. بر این اساس ۱۵۰ هزار میلیارد تومان از بانک‏ها به سمت بازارهای نامعلوم خارج ‏شده است. این میزان نقدینگی می‏تواند وضعیت هر بازاری را تغییر دهد. بانک‏ها و صندوق‏های سرمایه‏گذاری آنها به‏طور متوسط سودهای بین ۲۱ تا ۲۶ درصد را به سپرده‏ها پرداخت می‏کنند. خروج این میزان پول از بانک‏ها نشان می‏دهد بازارهایی جذاب‏تر پیش روی بخشی از سپرده‏گذاران قرار گرفته است. تحولات چندماهه گذشته بازارهای طلا و دلار نشان می‏دهد که دوره سرمایه‏گذاری در آنها به پایان رسیده و حداقل ۱۵۰ هزار میلیارد تومانی که از بانک‏ها خارج ‏شده‏اند، راهی به این بازارها نیافته‏اند. در مورد بازار سکه درصد تغییرات آن در شهریورماه و به قیاس ماه قبل منفی بوده است. به‏طوری‏که ربع‏ سکه ۱۰ درصد و سکه تمام بهار آزادی با افت ۵ درصدی قیمت مواجه شده است. همین وضعیت در مورد بازار ارز هم وجود دارد. این شرایط تأیید می‏کند بازارهای ارز و طلا طی ماه گذشته میزبان سرمایه‏های جدید نبوده‏اند.

وقت بورس رسیده است؟

روز گذشته منازعه میان بازار سرمایه و بانک‏ها به شکلی علنی درآمد. بانک‏ها ترجیح می‏دهند بازار سرمایه هم‌چنان برای مردم جذاب نباشد. پیچیدگی‏های سرمایه‏گذاری در بورس هم به شکلی است که سپرده‏گذاران عادی ریسک حضور در آن را نمی‏پذیرند، ولی عبور شاخص کل از ۳۰۰ هزار واحد و رسیدن سود سهام برخی از شرکت‌ها به ۱۶۰ درصد و بالاتر سالیانه، تعداد زیادی از سرمایه‏گذاران را مجذوب خود کرده است. مخالفان بانک‏ها دیروز مدعی بودند که خصومت این نهادهای قدرتمند با بورس، در وضعیت نمادهای بانک تجارت و صادرات نمایان شده است. گفته می‏شود این عرضه‏ها در جهت تغییر مسیر سرمایه‏ها از بانک‏ها به بورس بوده است. شرکتی به نام «خدمات پشتیبانی مهر ۷۸» عرضه روز گذشته را انجام داده است. ۱۰۰ درصد سهام این شرکت به بانک کشاورزی تعلق دارد. بازار سرمایه در اختیار شرکت‏های دولتی و شبه‏دولتی قرار دارد و تقریباً در هر دوره زمانی با رفتارهای آنها واکنش‏های آنی نشان می‏دهد. این موقعیت درحال‏حاضر هم تکرار شده است. طی یک ماه گذشته ارزش معاملات بورس ۸۸ درصد و تعداد معاملات ۲,۷ درصد رشد داشته و نرخ بازدهی بازار هم به رقم کم‏سابقه ۷۱.۲ درصد رسیده است. بخشی از این معاملات مربوط به فعالیت دولتی‏ها و شبه‏دولتی‏هاست. عمق بازار سرمایه در ایران هم چندان نیست که سهامداران جدیدی جذب کرده باشد. البته ارزش کل معاملات در یک‏ماهه منتهی به ۲۴ شهریورماه به رقم ۲۹.۷ درصد رسیده که در قیاس با ۱۵.۸ درصد سال گذشته، رشد قابل‏توجهی را تجربه کرده است. بر همین اساس، به نظر می‏رسد بورس بخشی از این سرمایه‏ها را جذب کرده باشد ولی نه همه آن‏ها.

بازارها خراب‏تر می‏شوند؟

هیچ روش محاسبه‏ای برای شناسایی جهت پول‏هایی که از سیستم بانکی خارج می‏شود، وجود ندارد. طی یک ‏فصل گذشته، وضعیت در بازار مسکن با فصل قبلی تفاوت آشکاری نداشته و تنها میزان معاملات کمتر شده است. بر این اساس، احتمال حضور سرمایه‏های سرگردان در این بازار قابل‏توجه نیست. میزان معاملات اوراق دریافت وام مسکن ۷۳ درصد کاهش‏ یافته است. سایت اقتصادآنلاین به‏عنوان یکی از معتبرترین رسانه‏های اقتصادی کشور، در گزارشی نوشته است: «میانگین قیمت مسکن شهر تهران در مردادماه ۱۳۹۸ به ۱۳ میلیون و ۳۰ هزار تومان رسید که البته نسبت به ماه قبل ۲.۴ درصد کاهش یافت، اما نسبت به ماه مشابه سال قبل ۷۶ درصد افزایش را نشان داد. با وجود اینکه بازار به حد اشباع قیمت رسیده و انتظار می‏رود برای سه تا چهار سال مسیر ثبات را در پیش بگیرد، افت توان خرید متقاضیان از یک‏ طرف و عدم همخوانی سقف تسهیلات با قیمت روز مسکن، به کاهش شدید تقاضا برای دریافت وام منجر شده است.» این اطلاعات نشان می‏دهد مقصد ۱۵۰ هزار میلیارد تومان پولی که از بانک‏ها خارج‏ شده، بازار مسکن نبوده است. بر اساس اطلاعاتی که توسط سایت اقتصادآنلاین منتشر شده، در مردادماه بیشترین قراردادهای خریدوفروش در واحدهای ۳۰۰ تا ۴۵۰ میلیون تومانی‌ای منعقد شد که سهم ۱۵ درصدی از معاملات را به خود اختصاص دادند. رتبه دوم به آپارتمان‏های ۴۵۰ تا ۶۰۰ میلیون تومانی با ۱۲.۳ درصد مربوط شد و خانه‏های ۶۰۰ تا ۷۵۰ میلیون تومانی با سهم ۹.۴ درصدی از کل معاملات شهر تهران، رتبه سوم را به دست آوردند. اطلاعات دیگری نشان می‏دهد: «آن‏طور که بانک مرکزی گزارش داده، توزیع فراوانی تعداد واحدهای مسکونی معامله‏شده برحسب زیربنا در مردادماه ۱۳۹۸ نشان می‏دهد بیشترین سهم از معاملات به واحدهای مسکونی ۵۰ تا ۶۰ مترمربع با سهم ۱۵.۹ درصد اختصاص داشته است. مردادماه سال گذشته این سهم به خانه‏های ۶۰ تا ۷۰ مترمربع اختصاص داشت. اما امسال این دسته از آپارتمان‏ها با سهم ۱۳.۴ درصد، به رتبه دوم معاملات تنزل کرده‏اند و واحدهای ۷۰ تا ۸۰ مترمربع با سهم ۱۲.۱ درصد در رتبه سوم قرار دارند. در مردادماه امسال واحدهای مسکونی با سطح زیربنای کمتر از ۸۰ مترمربع، ۵۵.۹ درصد از معاملات انجام‏شده را به خود اختصاص دادند.» درصورتی‏که بخش قابل‏توجهی از ۱۵۰ هزار میلیارد تومان بانکی راهی بازار مسکن می‏شد، این بخش از رکود قطعی خارج می‏شد.

پول‏ها کجاست؟

مهم‏ترین گمانه‏زنی همان بدبینانه‏ترین هم به شمار می‏آید: «پول‏ها سر از بازارهای سوداگری درآورده است.» حتی برخی از تحلیلگران اقتصادی معتقدند بخشی از این پول‏ها از ایران خارج‏ شده است. در مورد هیچ‏کدام از این دو ادعا سندی وجود ندارد ولی حرف‏های محفلی این روایت‏ها را تأیید می‏کنند. احتمالاً رجوع به آمارهای آتی خرید ملک توسط ایرانی‏ها در ترکیه، بلاروس، ترکمنستان، دبی و ارمنستان، تا حدودی مسیر پول‏های سرگردان را نشان می‏دهد.