22 خردادماه. تاریخ سفر نخست وزیر یک کشور بعد از چهاردهه به ایران. سفر شینزو آبه که این روزها میگویند بهتر است او را آبه شینزو تلفظ کرد بعد از کش و قوسهای فراوان حتمی شد. این را دو روز پیش رسما دولت ژاپن نیز اعلام کرد. سفر آبه یک سفر سه روزه است. قرار است وی با مقامات عالیرتبه ایران نیز دیدار کند. همه اینها در حالی است که «تاکئو فوکودا»، آخرین نخستوزیر مستقر ژاپن است که در سال ۱۹۷۸ به ایران سفر کرده بود. ژاپن بعد از انقلاب اسلامی اگرچه روابطش با ایران را همچنان حفظ کرد اما ترجیح داد تا در کسوت نخست وزیری مقامی را به ایران نفرستد تا اینکه نوبت آبه و بیست و دوم خردادماه سال 1398 رسید.
همه اینها در حالی اتفاق میافتد که نخستوزیر ژاپن چندی پیش، در کنفرانس خبری مشترک با ترامپ گفت در تلاش است میان تهران و واشنگتن میانجیگری کند. نکته ای که با استقبال ترامپ نیز مواجه شد و او رسما اعلام کرد که ژاپن توانایی این میانجیگری را خواهد داشت. این اظهارات در حالی بود که از سویی ایران تاکنون درباره چرایی سفر آبه به کشورمان واکنشی نشان نداده است و تلاش داشته تا نسبت به انگیزههای نخست وزیر ژاپن سکوت کند. سکوتی که بیانگر این است که ایران نسبت به دلایل این سفر محتاط است.
اعلام این مطلب که سفر آبه به منظور میانجیگری میان ایران و آمریکاست در حالی صورت میگیرد که مسئولین مختلف کشور از عدم مذاکره با آمریکا سخن گفتهاند و اینکه شرایط فعلی ایران و امریکا ارتباطی با داشتن یا نداشتن میانجیگر میان دو کشور ندارد. اخیرا هم حشمتالله فلاحت پیشه رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی با اشاره به رفت و آمد برخی از مقامات کشورها به ایران، یادآور شد: نمایندگان این کشورها برای میانجیگری به ایران میآیند چون در درجه اول نگران منطقه و کشورهای خودشان هستند. آنها میدانند که هرگونه تنش، فراگیر میشود پس به صورت طبیعی سعی در میانجیگری دارند.البته معتقد هستم که رابطه ایران و آمریکا میانجی ناپذیر است. بسیاری از مسائل و اختلاف نظرات آمریکا مشخص است و تابویی هم برای مذاکره وجود ندارد، اما شرایط مذاکره فراهم نیست. آمریکاییها در شرایط غیر واقعی حرکت میکنند، لذا ایرانیان تصمیم واقعیشان را در شرایط کنونی رو نمیکنند. پس وقتی این شرایط روانی را رها کنند و وارد فضای واقعی شوند تصمیمات دیگری اتخاذ میشود.
با این اوصاف سفر آبه به نام میانجیگری ایران و آمریکا چه معنایی دارد و آیا نباید این سفر را به نوعی از اکنون بینتیجه ارزیابی کرد؟
>شروط سخنگوی شورای عالی امنیت ملی
سخنگوی شورای عالی امنیت ملی از معدود کسانی است که مشخصا در باره این سفر موضعگیری کرده است و درباره اینکه چه قدر میتوان به نتایج این سفر امیدوار بود. او اعلام کرده است بازگشت آمریکا به برجام و جبران خسارتهای وارد شده به ایران و رفع تحریمهای فراسرزمینی واشنگتن علیه کشورمان میتواند تضمینی برای موفقیت سفر نخستوزیر ژاپن به ایران باشد.
کیوان خسروی سخنگوی شورای عالی امنیت ملی در صفحه توئیتر خود با اشاره به سفر برنامهریزی شده روز چهارشنبه شینزو آبه نخستوزیر ژاپن به تهران نوشت: تلاش برای "بازگشت آمریکا به برجام و جبران خسارتهای وارد شده به ایران" و "رفع تحریمهای فرا سرزمینی واشنگتن علیه کشورمان" که هر دو از اصول مورد پذیرش و تاکید جامعه بینالمللی است میتواند تضمینی برای موفقیت سفر نخستوزیر ژاپن باشد.
اظهارات خسروی دو معنای جداگانه و مهم میدهد؛ یکی آنکه وی تلویحا این نکته را تایید میکند که ماموریت آبه میانجیگری میان ایران و آمریکا است. اما معنای مهم دیگر اظهارنظر سخنگوی شورای عالی امنیت ملی را میتوان بعید دانستن موفقیت این سفر ارزیابی کرد. چرا که بدیهی است ترامپ که حتی تا همین امروز نیز با صراحت از خروج خود از برجام دفاع کرده و بعد از آن تحریم پشت تحریم علیه کشورمان تحمیل کرده است، بنا نیست به یکباره به برجامی بازگردد که دائم به آن ناسزا میگوید. از طرفی آمریکا کدام یک از خسارات به ایران را بازگردانده است؟ از همین رو شروط سخنگوی شورای عالی امنیت ملی میتواند به منزله مسیر صعب العبوری باشد که آبه در راه ایران دارد و البته نوعی آمادگی برای به ثمر ننشستن این مذاکرات سه روزه برای میانجیگری از نگاه ایران.
به نحوی که اکنون برخی از مقامات کشورمان هدف از سفر آبه به ایران را تنها در اظهارات او مبنی بر لزوم پایبندی به برجام خلاصه میکنند. این یعنی آنکه اساسا موضوع میانجیگری ژاپن را ندید میگیرند در این میان عده ای نیز معتقدند که باید قبل از هر پیشداوری دید که بحث میانجیگری ژاپن قرار است به چه شکلی پیش رود؟ اگر آبه به ایران بیاید و از کشورمان بخواهد دست از خواستههای خود بردارد و هر آنچه که ترامپ میخواهد را بپذیرد طبیعتاً تهران نیز این موضوع را نخواهد پذیرفت و به گونه ای وانمود میکند که ژاپن در سفرش به ایران تنها مسائلی مثل مسائل اقتصادی و لزوم باقی ماندن در برجام و... را مطرح کرده است و اصلا بحث میانجیگری درمیان نبوده است، اما اگر آبه حامل پیامهای ویژهای باشد آن موقع ممکن است وضعیت برای کشورمان متفاوت باشد. به هر روی ایران تاکنون بارها موضع خودش را در قبال ایالات متحده اعلام کرده است و ترجیح میدهد اگر مذاکره مجددی هم در کار است یا در چارچوب برجام باشد و یا در قالب هیئت نظارت و کمیته ویژه حل اختلاف در برجام.
>چشم امید بعضیها و ناامیدی برخی دیگر
هر چند در این میان، اخبار جسته و گریخته ای نیز مبنی براین مطلب بیان میشود که آبه ممکن است حامل آن پیامهای ویژه نیز باشد. مثلا چند روز پیش بود که الجزیره در گزارشی ادعا کرد که حتی او قرار است نامه ترامپ را به دست مقامات عالیرتبه کشورمان برساند. این رسانه عربی البته این ادعا را هم کرده بود که ترامپ در نامه ای گفته است که حتی حاضر است برای مذاکره با ایران جان بولتون را که بسیاری او را به عنوان چهره ای تندرو ضد ایرانی میشناسند کنار بگذارد، موضوعی که اما اساسا با دور جدید تحریمهای آمریکا علیه ایران که دوروز پیش در ارتباط با تحریمهای پتروشیمی ایران صورت گرفت کاملا متناقض است و بیانگر این است که نمیتوان چندان به گزارش این رسانه نیز اطمینان کرد. چه بسا اعمال دور جدید تحریمها در صنعت پتروشیمی در اوج اظهارات ترامپ مبنی بر تمایلش با مذاکره با ایران به معنای پایان کورسوهای امید برای کاهش تنشها و بهبود روابط ایران و آمریکا با میانجیگری ژاپن نیز تلقی شود.
در هر صورت در حالیکه بسیاری از یک سو چشم امیدشان به این سفر است و معتقدند ژاپن میتواند نقش بسزایی در تعدیل اوضاع کنونی کشور داشته باشد اما از سویی دیگر اظهارات برخی مقامات ایرانی خبر از موضوع دیگری میدهد؛ خبر از اینکه ظاهرا نباید خیلی هم به این سفر امیدوار بود.
محسن جلیلوند کارشناس مسائل بینالملل نیز با بیان اینکه واقعا در حال حاضر ایران نمیداند که شینزو آبه چه پیشنهادی را ممکن است روی میز بگذارد از این رو درباره این مسئله سکوت کرده است به آفتاب یزد میگوید: ابهام در پیشنهادات آبه از یک سو را در کنار این مطلب بگذارید که ایران قبلا مشخصا اعلام کرده است نه جنگ و نه مذاکره با دولت فعلی. بنابراین خط قرمزها دراین ارتباط کاملا مشخص است. ابهام پیشنهادات آبه و تعیین خط قرمزهاتوسط ایران باعث شده تا مقامات ما نه واکنش جدی نسبت به این موضوع نشان دهند و نه نسبت به آن نیز خوش بین باشند. مگر این که در اظهارات آبه درتهران مواردی غیر قابل پیش بینی مطرح شود که ایران انتظار آن را ندارد.
وی با اشاره به دو شرطی که سخنگوی شورای عالی امنیت ملی ایران تعیین کرده است، میگوید: پرواضح است که ترامپ هیچ گاه امضای خود را برای برجام پس نمیگیرد. بلکه راهبرد آمریکا در برجام، نه تنها این نیست که امضای خود را درباره خروج از برجام پس بگیرد بلکه این است که فشار حداکثری را آنقدر به ایران وارد کند تا کشور ما امضای خود را از پای برجام پس بگیرد
جلیلوند هرچند از پیش شکست خورده بودن دیدار آبه را زود هنگام میداند اما اظهار میدارد: من شخصا به این سفر خوش بین نیستم. مگر اینکه آبه سیبی را بر روی میز بگذارد که ایران نتواند ازخوردن آن خودداری کند اما بعید است که آبه چنین پیشنهاد ترغیب کننده ای داشته باشد مگر اینکه کشورمان از خود انعطاف نشان دهد و ازپیش شرط مذاکره در صورت بازگشت ترامپ به برجام خودداری کند.
>تفاوت دیدگاهها
این نکته را نیز در این میان نباید از یاد برد که ژاپن پیش و بیش از آنکه با ایران رابطه خوب داشته باشد روابط بسیار گسترده اقتصادی با ایالات متحده آمریکا داشته و دارد. ژاپن یکی از بزرگترین اقتصادهای دنیا را دارد، اما این اقتصاد پیوند بسیار عمیق و گستردهای با ایالات متحده آمریکا دارد. این بدان معناست که به هر رو ژاپن در سفرش به ایران هرگز منافع آمریکاییها را فدای منافع ایران نمیکند اما به هر ترتیب به اهمیت ایران چه در حوزه تامین انرژی، چه از بعد ژئوپلتیک آگاه است. ژاپن میداند با توجه به این خصوصیات، درصورت تنش میان ایران و آمریکا، صدمات بسیار شدیدی نصیب این کشور نیز میشود ازاین رو مطمئناً ژاپن در صدد راهی برای بهبود روابط این دو کشور است. از سویی دیگر نیز ترامپ در آستانه انتخابات 2020 به دنبال برگ برنده ای با عنوان مذاکره با ایران میگردد و اگر بتواند ایران را به هر دلیلی حتی با تعدیل مواضع پیشین خود به پای میز مذاکره بکشاند یک موفقیت برای او به شمار میآید هرچند او در عمل به ویژه با اعمال تحریمهای اخیر پتروشیمی ایران نشان داد که برخلاف نمایشهایش مواضع خود را نسبت به ایران در عمل تغییری نداده است.
در این میان اما ایران نه مثل ژاپن و نه مثل آمریکا با این میانجیگری و کاهش ظاهری تنش در حالی که تحریمهای جدید علیهاش اعمال میشود، نمیتواند سودی از میانجیگری ژاپن برای خود متصور باشد. شاید یه همین دلیل است که مقامات کشورمان ترجیح میدهند تا درباره سفر آبه به ایران با آب و تاب و پر امید سخن نگویند و همه دستاوردهای این سفر را در اهمیت برجام خلاصه کنند.