کیست تخمدان یکی از دردناک ترین بیماری های مربوط به زنان است که روش های مختلف درمانی از جمله جراحی های غیرتهاجمی دارد.
 
از مهمترین علائم کیست تخمدان می‌توان به دردهای شدید شکمی، اختلالات قاعدگی، درد به هنگام رابطه جنسی، تکرر ادرار و ... اشاره کرد. عدم تخمک گذاری یکی از دلایل بیماری کیست تخمدان است.
 
 کیست تخمدان بیماری است که از تشکیل یک یا چند کیست غیر طبیعی در تخمدان بوجود می‌آید. این کیست‌ها که حاوی مایع هستند، درون تخمدان یا روی آن رشد می‌کنند. این بیماری به انواع مختلفی دسته بندی می‌شود و شایع‌ترین آن کیست‌های فولیکولی است که در یکی از فولیکول‌های تولید کننده تخمک ایجاد می‌شود و تمام زنان در مقاطعی از زندگی به کیست‌های فولیکولار مبتلا می‌شوند. اندازه کیست‌های فولیکولی معمولاً بالای ۳ سانتی‌متر است و نباید با فولیکول تخمک که در زمان تخمک‌گذاری گاهی حتی به اندازه۲۵ میلی‌متر می‌رسد، اشتباه گرفته شوند. بیشتر این کیست‌ها خودبه خود یا با مصرف قرص‌های پیشگیری از بارداری ظرف ۶ تا ۸ هفته از بین می‌روند و اغلب موجب بروز مشکل نمی‌شوند. شایع‌ترین توده‌های تخمدان که در سنین ۲۲ تا ۴۵ سالی بروز می‌کنند، توده‌های کیستیک هستند. به طور کلی حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد این توده‌ها خوش خیم هستند و باعث بروز سرطان نمی‌شوند.
انواع کیست تخمدان
 
کیست فولیکولار: شایع‌ترین نوع این بیماری، کیست فولیکولار است که از رشد یک فولیکول نتیجه می‌شود. فولیکول یک کیسه پر از مایع طبیعی است که حاوی یک تخمک است. کیست‌های فولیکولار هنگامی که فولیکول در طی چرخه قاعدگی بیش از حد طبیعی رشد می‌کند و برای آزاد سازی تخمک باز نمی‌شود تشکیل می‌شود.
 
کیست‌های هموراژیک یا اندومتریوئید: کیست‌ها می‌توانند در اثر جراحت یا نشت عروق خونی کوچک به درون کیسه تخمک حاوی خون باشند که به آن‌ها کیست‌های هموراژیک یا اندومتریوئید گفته می‌شود.
 
کیست‌های درموئید: گاهی بافت‌های تخمدان برای تشکیل بافت‌های دیگر بدن مانند مو یا دندان به صورت غیر طبیعی رشد می‌کنند. کیست‌هایی با این بافت‌های غیر طبیعی، کیست‌های درموئید نامیده می‌شوند.
 
کیست‌های پلی کیستیک (PCO): گاهی چند تخمک، چند کیست تولید می‌کنند و این عمل تکرار شده و تعداد زیادی کیست کوچک در تخمدان‌ها ایجاد می‌شود که آنها را به نام تخمدان‌های «پلی کیستیک» می‌شناسیم. کیست‌های پلی کیستیک نسبتاً خوش خیم هستند ولی درمان آنها در بیماران مختلف بر حسب شرایط بیمار نظیر وزن و اینکه ازدواج کرده یا نه و یا بچه می‌خواهد یا نمی‌خواهد کاملاً متفاوت است و به بررسی‌ و آزمایش‌های دقیق‌تر و مراجعه‌های متعدد به پزشک Doctor نیاز دارد.
 
کیست فونکسیونل: گاهی از محل فولیکول تخمدانی در مرحله دوم سیکل ماهانه که دوره «لوتیئنی» نامیده می‌شود، کیست‌های لوتیئنی ساخته می‌شود که آن‌ها نیز به نام کیست «فونکسیونل» شناخته شده و خطرناک نیستند.
علت بروز کیست تخمدان چیست؟
 
اختلال عملکرد تخمدان: کیست‌های تخمدان اغلب بر اثر اختلال عملکرد تخمدان و اختلالات هورمونی بوجود می‌آیند و خطر ابتلا به آن با استعمال دخانیات افزایش پیدا می‌کند.
 
چاقی: چاقی با ایجاد اختلالات هورمونی یکی از دلایل مهم و قابل درمان کیست‌های تخمدان و همچنین عامل مهمی در نازایی است. با درمان چاقی انتظار می‌رود کیست‌ها برطرف شوند و قدرت باروری افزایش یابد.
 
عدم تخمک گذاری: عدم تخمک گذاری یکی دیگر از علل بروز این بیماری است؛ چون فولیکولی که قرار است تخمک ایجاد کند و معمولاً در روز چهاردهم بعد از شروع عادت ماهیانه پارگی طبیعی پیدا کرده و تخمک را آزاد می‌کند، این اتفاق در فرد رخ نمی‌دهد و با تجمع آب در داخل خود تبدیل به کیست می‌شود.
 
علل مادرزادی: برخی کیست‌ها نیز منشا مادرزادی داشته و برخی دیگر ناشی از متاستاز توده‌های رحم، معده، پستان و روده به تخمدان است. (به انتقال توده از یک بافت در بدن به بافت دیگر متاستاز گفته می‌شود.)
 
داروهای محرک بارداری: یکی دیگر از عواملی که باعث بروز این بیماری می‌گردد، استفاده از داروهای محرک بارداری است.
 
هورمون پرولاکتین: دلیل دیگر، زیادی هورمون پرولاکتین (هورمون محرک تولید شیر در بدن) به علل مختلف است.
 
همانگونه که در بالا به آن اشاره شد ۸۰ تا ۸۵ درصد کل توده‌های تخمدان خوش خیم هستند و احتمال سرطانی شدن این توده‌ها در سنین کمتر از چهل و پنج سالگی کمتر از ۶ درصد است.
علائم کیست تخمدان چیست؟
 
نشانه‌ها و علائم کیست تخمدان می‌تواند بر اساس نوع آن متفاوت باشد. علائم کیست تخمدان شامل موارد زیر است:
 
دردهای شدید شکمی و لگنی
 
دردهای ناگهانی در اثر پارگی کیست یا پیج خوردن توده
 
اتساعات شکمی
 
اختلالات قاعدگی
 
تهوع و استفراغ
 
تغییرات نبض
 
درد به هنگام رابطه جنسی
 
احساس ضعف که ممکن است به علت خون‌ریزی داخلی باشد
 
تکرر ادرار بر اثر فشار کیست‌ها بر مثانه یا درد پهلو به دلیل وارد شدن فشار بر کلیه
 
گروهی از خانم‌ها اصلا متوجه وجود کیست نخواهند شد تا زمانی که اقدام به بارداری کنند. همچنین بروز کیست ممکن است در مراحل اولیه نشانه خاصی ایجاد نکند مگر این که کیست‌ها از نوع عملکردی و فعال از نظر هورمونی باشد که نشانه‌های آن به صورت نداشتن تعادل هورمونی مانند خونریزی غیرطبیعی نمایان می‌شود.
کیست‌های اندومتریوز
 
بیماری آندومتریوز با نشانه‌های متفاوتی از جمله اختلال قاعدگی، درد زیر شکم، درد شدید هنگام نزدیکی و قاعدگی، درد در زمان اجابت مزاج و لکه بینی ظاهر می‌شود و حتی ممکن است ناباروری، تنها علامت کیست تخمدان باشد.
 
عوارض کیست تخمدان چیست؟
 
این بیماری می‌تواند موجب دردهای شدید شکمی، اختلالات قاعدگی و... شود. درد می‌تواند در اثر پارگی کیست، رشد سریع و اتساع آن، خون‌ریزی به درون کیست یا پیچ خوردن کیست در اطراف منبع خونی آن ایجاد شود.
تشخیص کیست تخمدان
 
کیست تخمدان ممکن است حین معاینه لگنی یافت شود. اگر پزشک به وجود کیست مشکوک باشد، اغلب تست‌هایی را برای تعیین دقیق وجود و نوع آن تجویز می‌کند. عموما پزشک به سایز کیست و محتوای داخلی آن (جامد یا مایع یا مخلوط) به منظور درمان کیست توجه می‌کند. کیست‌های پر از مایع معمولا سرطانی نیستند، ولی کیست‌های پر شده از مواد جامد و یا مخلوط جامد و مایع احتیاج به آزمایشات بعدی برای تعیین وجود سرطانی بودن کیست دارند که معمولاً با سونوگرافی (اولتراسوند) تشخیص داده می‌شوند و بجز در موارد حاد که به جراحی نیاز پیدا می‌کند با اقدامات تسکینی و دارو مشکل قابل حل است. همچنین کیست‌ها را می‌توان با روش‌های دیگر تصویربرداری مانند اسکن CAT یا اسکن MRI شناسایی کرد.
 
معمولا قبل از دوران یائسگی به دلیل وجود قاعدگی، کیست‌ها نیازی به عمل جراحی ندارند و تحت نظر پزشک از بین می روند، اما در دوران یائسگی بعضی اوقات پزشک با معاینات خود متوجه بزرگ شدن کیست می‌شود و عمل جراحی برای برداشتن کیست را توصیه می‌کند. معمولا خانم‌های ۵۰ تا ۷۰ ساله بیشتر در خطر کیست‌های بد خیم و سرطانی هستند.
راه‌های پیشگیری از کیست تخمدان
 
اگرچه بیشتر کیست‌های تخمدان حتی پس از ۴۰ سالگی خوش‌خیم هستند اما کیست‌های تخمدانی که پس از ۴۰سالگی ایجاد می‌شود، احتمال سرطانی شدن‌شان بیشتر است. تشخیص زودهنگام کیست‌های تخمدان اهمیت زیادی در درمان آنها دارد. به همین دلیل پزشکان توصیه می‌کنند سه فاکتور چاقی، رشد موی اضافی غیرعادی در بدن (هیرسوتیسم) و عادت ماهانه نامنظم بایستی جدی گرفته شوند. قاعدگی معمولا تا دو سال پس از بلوغ نامنظم است ولی پس از آن در صورت مشاهده نامنظمی باید به پزشک مراجعه شود.
 
پیش‌گیری بدون استفاده از دارو برای کیست تخمدان وجود ندارد فقط تجربه نشان داده افرادی که از قرص‌های ضد بارداری استفاده می‌کنند، کمتر دچار کیست تخمدان می‌شوند و در حاملگی و شیردهی نیز به علت مهار فعالیت تخمدان کیست‌های تخمدان کمتر مشاهده می‌شود و اگر هم وجود داشته باشد در دوره‌ی بارداری و شیردهی خود به خود پسرفت پیدا می‌کند. معمولاً خانم‌هایی که دیر ازدواج می‌کنند و دیر حامله می‌شوند، بیشتر در معرض این کیست‌ها قرار می‌گیرند، ولی کاملاً نمی‌توانیم بگوییم که برای جلوگیری از کیست تخمدان قرص ضد بارداری بخورند؛ چون همه خانم‌ها کیست تخمدان پیدا نمی‌کنند. بنابراین توصیه می‌شود با مراجعه مرتب سالانه به پزشک متخصص مشاوره و معاینه شوند. بخصوص پس از سن ۵۰ سالگی که مشکلات خطرناک تخمدانی (سرطان‌ها) شایع‌تر است و از این سن باید هر شش ماه یک‌بار حتماً مورد معاینه دقیق قرار گیرند. کلاً برای رفع کیست‌ها ساده‌ترین و کم خرج‌ترین درمان همان قرص‌های ضد بارداری است ولی بیمار نباید خودسرانه عمل کند چون عوارض آن خصوصا در سنین بالاتر خطرناک است، بلکه باید تحت نظر متخصص زنان باشد و فرم‌های مقاوم به درمان را جدی بگیرد. هرگاه دردهای مبهم لگنی، لکه بینی و یا بی‌نظمی در عادت ماهانه پیدا کردند، باید با متخصص زنان مشورت کنند و به موقع سونوگرافی انجام دهند تا در صورت کیست، نوع آن مشخص و درمان به روش صحیح صورت گیرد. چون اکثر این کیست‌ها در صورت تشخیص بموقع با درمان دارویی رفع خواهند شد (استفاده از هورمون‌ها) و به ‌ندرت کار به جراحی لاپاروسکوپی می‌کشد.
را‌ه‌های درمان کیست تخمدان
 
راه‌های در مان کیست تخمدان براساس سن، شرایط جسمی بیمار، علائم بیماری، مشخصات سونوگرافی و آزمایش های خون متفاوت است.
 
دارو درمانی: با توجه به اینکه اغلب کیست‌های تخمدان فیزیولوژیک هستند، با یک درمان دارویی معمولی برطرف خواهند شد و حتی اگر بیمار کیست ساده فیزیولوژیک داشته باشد و هیچ دارویی هم مصرف نکند، انتظار می‌رود کیست پس از دو ماه کوچک‌تر شود، اما اگر بعد از این مدت، اندازه کیست تغییر نکند یا بزرگ‌تر شود، باید دنبال پیدا کردن علت اصلی و درمان صحیح آن بود.
 
جراحی: کیست‌های تخمدان را می‌توان با روش جراحی باز یا لاپاراسکوپی عمل کرد و جراح براساس شرایط بیمار، نوع کیست و آزمایش‌های وی باید روش مناسب را انتخاب کند. البته تبحر جراح و امکانات در دسترس او نیز بر انتخاب روش جراحی تاثیرگذار خواهد بود.
فعالیت ورزشی و رژیم غذایی مناسب برای کیست تخمدان
 
برای بعضی از انواع کیست‌ها که علل ناشناخته دارند، هیچ رژیم غذایی مفید یا مضری مشخص نشده است، اما انواع دیگری از کیست‌های تخمدانی هستند که با نحوه تغذیه فرد ارتباط خواهند داشت. پیروی از رژیم‌های غذایی غنی از چربی و گوشت قرمز، احتمال بروز بیماری اندومتریوز را افزایش می‌دهد و به همین دلیل توصیه می‌شود کسانی که سابقه این بیماری در خانواده‌شان وجود دارد، بیشتر از رژیم غذایی حاوی سبزیجات و میوه‌ها استفاده کنند و تا حد امکان مصرف محصولات فرآوری وپخته شده مثل انواع شیرینی، کیک و کلوچه، آبمیوه‌های مصنوعی مثل انواع ساندیس، نوشیدنی‌هایی نظیر نوشابه و نان‌های سفید را محدود کنند. بارداری و شیردهی از دیگر عواملی است که می‌تواند احتمال روبه رو شدن با این بیماری را کاهش دهد و یکی از عوامل محافظت کننده به شمار می‌آید.