برخلاف شورش های گذشته در ناآرامی های اخیر شاهد طبقه متوسط در حال ظهور خشمگینی هستیم که با آینده ای با فرصت های محدود مواجه هستند. 

به گزارش سايت روزنو،«آصف بیات» که یکی از شناخته شده ترین جامعه شناسان ایرانی در سطح بین المللی که پیش تر استاد دانشگاه امریکایی قاهره نیز بوده است در مقاله تازه خود درباره ریشه یابی علت اعتراضات اخیر می نویسد:«در تاریخ ۲۸ دسامبر ۲۰۱۷، اعتراضات کوچک خیابانی در مورد افزایش قیمت ها در شهر مشهد به سرعت در حدود ۸۵ شهر و استان دیگر را در برگرفت. 

جمعیت به میدان آمده را بیکاران، افرادی که از نظر معیشتی چشم انداز روشنی نداشتند، به حاشیه رانده شدگان تشکیل می دادند و عده معدودی که در حمایت از رضا شاه، شاه سابق ایران سر می دادند پادشاهی که دستاورد عمده اش مدرنیزاسیون ایران در دهه ۱۹۳۰ میلادی بود. علاوه بر آن، دونالد ترامپ رییس جمهوری امریکا و بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل به همراه هواداران مجاهدین خلق (منافقین) نیز از این اعتراضات حمایت کردند. 

در جریان این اعتراضات ۲۵ نفر کشته و ۳.۷۰۰ نفر بازداشت شده اند. چگونه این اعتراضات را می توان تحلیل کرد؟ در میان ناظران متعدد دو تفسیر و تحلیل برای اعتراضات اخیر وجود دارد. نخستین نگاه ناآرامی ها را به مثابه مقدمه ای برای انقلاب می بیند. نگاه دیگر معتقد است که این نمونه ای از چگونگی فضایی است که دغدغه های عمومی در آن بیان شده اند.

 با این حال، واقعیت متفاوت از این نگاه ها به نظر می رسد. نه به سادگی می توان گفت که اعتراضات اخیر نمونه ای از تظاهرات روزمره بوده اند و نه می توان آن را مقدمه پیش گویی درباره وقوع یک انقلاب احتمالی در ایران دانست. در مرکز این اعتراضات طبقه متوسط فقیر قرار دارد طبقه ای در حال ظهور که خشمگین است و از دوره نولیبرالی که در آن رفاه عمومی به حاشیه رانده شده و جای آن را نظام بازار گرفته به ستوه آمده است. 

با گشابش اقتصاد ایران این طبقه از فرصت های آموزشی برخوردار شد. با این حال، از پیدا کردن شغل در بازار کار بازماند. انتظارات این طبقه بالاست با این حال، سطح معیشتی آن پایین تر از میزانی است که انتظار دارد.

 این جایگاه متناقض و متمایز طبقه متوسط و فقر که اکنون در کنار یکدیگر قرار گرفته اند سبب ایجاد نوعی بیقراری در آن طبقه است و احساس می کند که مقام های دولتی نسبت به خواسته هایش بی اعتنا و بی تفاوت هستند. 

در ایران تظاهرات خیابانی توسط کارگران امری نادر نبوده است. از دهه ۹۰ میلادی کارگران به عدم پرداخت حقوق و مزایای شان، اخراج ها و وضعیت اتحادیه های مستقل و تاثیرات ازاد سازی اقتصادی بر زندگی اعتراض کرده اند. امروزه حدود ۸۰ درصد از کل کارگران ایران قراردادهای موقت و غیر مستقیم دارند.

 شاید یکی از نتایج این مسئله بیش از ۴۰۰ اعتراض کارگری در سال ۲۰۱۵ و نزدیک به ۳۵۰ اعتراض در سال ۲۰۱۶ میلادی باشد.  این آمار طبق مطالعات و بررسی Kevan Harris و Zep Kalb در دانشگاه یو سی ال ای است. در حدود ۹۰۰ اعتراض از ماه مارس سال گذشته صورت گرفته است. در نارامی اخیر پنج سازمان کارگری بیانیه ای را صادر کردند که خواستار پایان دادن به فقر در ایران شدند و از دولت خواستار اعمال اصلاحاتی شدند که به نفع کارگران باشد. نیروی کار سازمان یافته به وضوح از اعتراضات حمایت کرد اما میزان مشارکت واقعی آن نامشخص بود». 

بیات در ادامه می نویسد:«این روزها توده ای ناهمسان و نابرابر بیش از نیروی کار سازمان یافته در مواجهه با ماموران دولتی هستند. طبق یک آمار داخلی در ایران از مارس ۲۰۱۶ میلادی به این سو حدود ۱۷۰۰ اعتراض اجتماعی گزارش شده است از منازعه روزانه میان دستفروشان و نیروهای پلیس و شهرداری تا موتورسورانی که مسافر سوار می کنند اما مجوز ندارند تا اعتراضات بازنشستگان به وضعیت حقوق بازنشستگی خود تا طلبکاران موسسات مالی و اعتباری ورشکسته تا تجمع کشاورزان و اعتراض به عدم یاری رسانی به آنان برای غلبه بر مشکلات درباره محصولات و وضعیت کشاورزی شان تا اعتراض به وضعیت آلودگی هوا و کمبود آب. نارضایتی های روزانه در ایران موتور اصلی محرکه اعتراضات اخیر بود. با این حال، ناآرامی ها به مراتب فراتر از مخالفت بود. تظاهرات ناگهان در هم آمیخت و به کل کشور گسترش یافت و به خشونت انجامید. اکثر شرکت کنندگان متشکل از جوانان عصبانی در دهه ۲۰ عمر  خود بودند. آنان از طبقه متوسط فقیر و رو به پایین بودند». 

«بیات» نویسنده کتاب معروف «سیاست خیابانی: جنبش تهیدستان در ایران» در سال ۱۹۹۷ در ادامه با اشاره به سابقه اعتراضات طبقاتی در ایران در دهه های گذشته می نویسد:«شورش های اعتراضی مشابه پیش از این دیده شدند. اولین آن بین سال های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۴ بود که شامل مجموعه ای از اعتراضات مردمی بود در تهران، شیراز، اراک، مشهد، قزوین، تبریز و خرم آباد.

 اکثر این اعتراضات ناشی از اعتراض حاشیه نشین ها و زاغه نشین ها به تخریب محل زندگی شان توسط مقام های شهرداری بود. شدیدترین آن، شورش ۹ خرداد ۱۳۷۱ در کوی طلاب مشهد بود که در اعتراض به تخریب خانه های حاشیه نشینان در شهر مشهد بود. دومین اعتراض پس از انتخابات سال ۲۰۰۹ میلادی در اعتراض به نتیجه انتخابات بود. اعتراض به انتخاب دوباره احمدی نژاد بود. 

 در شورش دهه ۹۰ میلادی مهاجران روستایی غالبا کم سواد و فقیر در ایران در شورش ها حضور داشتند و اعتراضات شان درباره سلب حق شان برای دسترسی به مسکن و امکانات شهری بود. در مقابل، در اعتراضات معروف به جنبش سبز که رهبری آن را اصلاح طلبان برعهده داشتند و بدنه اصلی اعتراضات را طبقه متوسط شهری در تهران و برخی از شهرهای بزرگ تشکیل می دادند آنان خواستار ازادی های مدنی و سیاسی بودند. 

در مقابل، در نارامی های اخیر نه طبقات متوسط مدرن و نه فقرای سنتی حضور داشتند. طبق گزارش وزارت کشور بیش از ۹۰ درصد از بازداشت شدگان زیر ۲۵ سال بودند و احتمالا تحصیلکرده بودند. در عوض، رویدادهای اخیر نشان داد که نوعی شورش طبقه متوسط فقیر بوده است که در آن گروه بزرگی از جوانان وجود دارند که فرصت های آموزشی، شهرنشینی و در کنار آن سیاست های اقتصادی تهاجمی آزادسازی اقتصادی را تجربه کرده اند». 

«آصف بیات» با اشاره به تناقض طبقه متوسط فقیر در ایران می نویسد:«در اینجا یک تناقض اساسی وجود دارد. این طبقه دارای تحصیلات است، به رسانه های اجتماعی دسترسی دارد درباره دنیا می داند و رویای زندگی طبقه متوسطی را دارد. 

با این حال، از نظر اقتصادی در تنگنا و تحت فشار قرار دارد و نوع زندگی فقرا را تجربه می کند و با حمایت خانواده و یا از طریق شغل های سطح پایین از نظر اجتماعی مانند فروشندگی خیابانی و یا رانندگی مجبور به گذران معیشت است. 

طبقه متوسط شهری فقیر دائما در مراکز شهرها حضور دارند آنان در حومه زندگی می کنند. عضو این طبقه می خواهد کفش نایکی بپوشد اما مجبور است کفش ارزان بخرد. او رویای کار و تعطیلات خارج از کشور را دارد اما با کمبود پول و درآمد مواجه است. این طبقه ای است که فقر و محرومیت و کارهای  بی ثبات و بدهی را به جهان مصرف گرایی، و اینترنت پیوند می دهد.

 اعضای این طبقه از ان چه در جهان می گذرد آگاه هستند اما فرصت هایی که در اختیارشان قرار گرفته محدود است. احساس می کنند که نه کاملا جوان هستند نه کاملا بالغ و پر از احساس خشمی اخلاقی عمیقی هستند. 

این طبقه در حال تبدیل شدن به بازیگری مهم در سیاست های رادیکال در ایران است. منشاء این گروه به دهه ۸۰ میلادی باز می گردد زمانی که نرخ زاد و ولد در ایران افزایش یافت و سبب شد تا امروز آن کشور یکی از بزرگترین جوامع جوان در سطح جهان را در خود جای داده باشد. 

در همان حال، نرخ سواد آموزی نیز افزایش یافت تا پایان دهه ۹۰ میلادی جمعیت دانشجویان به ۲۶۶ درصد افزایش یافت و به بیست میلیون نفر رسید و یا یک سوم جمعیت. در ژوئن ۲۰۱۴ میلادی تعداد دانشجویان دانشگاه ها افزایشی ۲۵ برابری از زمان پیروزی انقلاب به این سو داشت.

 افزایش به حدی بود که در سال ۲۰۰۰ میلادی از هر پنج خانوار ایرانی یک خانوار یا دانشجو داشتند یا فارغ التحصیل. رشد دانشگاه آزاد نیز به گسترش سوادآموزی در شهرها و روستاهای ایران کمک کرد. با این حال، همزمان با این افزایش نرخ فارغ التحصیلان امکانات و فرصت های شغلی زیادی در اختیار آنان قرار نگرفت و دست کم ۲.۵ میلیون فارغ التحصیل دانشگاهی بیکار ماندند. 

طبق آمار داخلی ایران به طور کلی ۳۵ درصد از جوانان تحصیلکرده بیکار هستند. در نتیجه، امکان ازدواج این جوانان نیز از بین می رود. هر چند خانواده ها معمولا به آنان کمک می کنند اما حس شرم از وابستگی به خانواده این جوانان بالغ را خشمگین ساخته است. اقتصاد در ایجاد فرصت های شغلی برای این جوانان ناکام ماند و دولت نیز در حفاظت از آنان ناموفق بود در نتیجه، این جوانان بی قرار آماده شورش بودند. جرقه آن با اعتراضات مشهد زده شد».

آصف بیات در ادامه می افزاید:«اما چه کسانی این جوانان و طبقه متوسط فقیر را نمایندگی می کنند؟ در مصر پیش از سیاست های خیابانی و اعتراضات این طیف از جوانان به جنبش های ملی گرایانه و اسلام گرایانه پیوستند . 

در تونس اتحادیه کارگری چپ در آن کشور پر قدرت بودند. در ایران اما آنان هیج نماینده ای ندارند. چپ ها که در ایران طی دهه های گذشته از صحنه سیاست حذف شده اند و سایر جریانات رسمی نیز این طبقه و این طیف را نمایندگی نمی کنند.

 اعضای این طبقه مجبور شدند تا خود را در خیابان نشان دهند. آیا این شورش مقدمه یک انقلاب است؟ برخی از شاخص ها نشان می دهند که اعتراضات اخیر آغاز تغییر رژیم خواهد بود اما این تحلیل اشتباه است. 

نخست آن که حمایت بین المللی از تغییر رژیم یا فراخوان برای خشونت ورزی در ایران در حال حاضر سبب بی اعتبار شدن تظاهرکنندگان می شود و نظام سیاسی ایران براحتی به آنان می گوید که آنان عامل قدرت های بیگانه و خارجی هستند. 

دوم آن که علیرغم آن که تظاهرات در سرتاسر شهرهای ایران گسترش یافت تعداد شرکت کنندگان در این تظاهرات در مقایسه با اعتراضات پس از انتخابات ۲۰۰۹ بسیار معدود بود. در حالی که بسیاری از شهروندان عادی  در خیابان ها بودند به نظر می رسد نگرانی شان از تبدیل شدن کشور به وضعیتی هولناک مانند سوریه بود.

 سوم آن که علیرغم آن که اختلاف نظر در میان نخبگان سیاسی ایران وجود دارد آنان تمایل دارند که یکدیگر را به زمینه سازی تظاهرات و اعتراضات اخیر متهم و سرزنش کنند با این حال، تمام آنان به حفظ اصول نظام سیاسی حاکم بر کشور پایبند هستند. در نهایت و مهم تر از همه آن که این شورش نتوانسته ائتلاف گسترده ای از نیروهای طبقاتی و سیاسی را به وجود آورد. این همان ضعفی است که جنبش سبز نیز داشت و نتوانست طبقات فقیر و کارگران را در بر گیرد». 

آصف بیات در پایان و نتیجه گیری مقاله تحلیلی خود می نویسد:«در حال حاضر انقلاب و یا مفهوم دیگری درباره انقلاب قریب الوقوع در ایران بی پایه و اساس به نظر می رسد. بحث در این باره پایان یافته است. 

با این حال، شکایات و گلایه های اساسی هم چنان ادامه و وجود دارند. در صورتی که مقام های دولتی این وضعیت را به خوبی مدیریت نکنند ممکن است طبقه عصبانی بار دیگر دیر یا زود به خیابان ها بازگردد. 

هیچ کس نمی داند در آن زمان چه خواهد شد. پیش بینی ناپذیری در سیاست ایران یک قاعده است. فرض کنید که اعتراضات سبب شود تا فقرا و طبقه متوسط یک ائتلاف تشکیل داده و موجب انفجار انقلابی شود؟ 

حتی اگر قیامی نیز روی دهد احتمالا به یک بهار عربی دیگر خواهد انجامید که تغییر اندکی را در قدرت رسمی ایجاد کرد مگر آن که یک جنبش انقلابی سازمان یافته و قدرتمند و دارای دیدگاهی استراتژیک و برنامه مترقی و رهبری بتواند مردم را منسجم و متحد کند. آینده باز است و معلوم نیست که چه اتفاقی خواهد افتاد».