کارنامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان به مانند دیگر رجال سیاسی ایران همراه با فراز و نشیب‌هایی بوده است. اما آنچه که حامیان و منتقدین او حتی منقدین غیر منصف تاکید دارند تدین و اعتقادات عمیق دینی بازرگان است از همین رو است که او را مرد خدا می‌نامیدند.

به گزارش روز نو؛  بازرگان اصلاح طلبی بود که هیچگاه اصلاح طلبی را برای رسیدن به قدرت ذبح کرد و با اصلاح طلبی به دنبال کاسبی نبود. اکنون 22 سال از درگذشت اولین نخست وزیر ایران می‌گذرد. بازرگان در تاریخ سیاسی ایران به دو عنوان شناخته‌شده‌است: صداقت و رواداری. او کسی بود که در برابر دادگاه‌های رژیم شاه، انقلاب مردمی ایران را پیش‌بینی کرد و این پیام را گوش زد کرد که «ما آخرین گروهی هستیم که با زبان قانون با شما سخن می‌گوییم.» او در اولین روزهای انقلاب با اعتماد کامل از سوی بنیان‌گذار انقلاب اسلامی به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت منصوب شد و اگر نبود حمله به سفارت آمریکا و گروگان‌گیری که عامل استعفای او و همه اعضای دولتش شد، شاید امروز برگ‌های بیشتری از تاریخ انقلاب با نام، راه و روش او نگاشته ‌شده ‌بود.
 
استعفای بازرگان انتهای راه سیاسی این مرد بردبار سیاست ایران نبود، او همانگونه که در روزگار پهلوی همچنان دست و زبانش را در محدوده قانون قرار داده ‌بود، در طول سال‌های پس از استعفایش از دولت موقت نیز به همین راه ادامه داد. مردی که بسیاری تهمت‌ها، از سازش‌کاری تا خیانت را به جان خرید و عاقبت از اولین یاران امام در صدر انقلاب بود که زخم تیغه برنده رد صلاحیت را به تن خود دید. زخمی که او هر چند از اولین چهره‌های برجسته‌ای بود که بارها به جان خرید، اما تا زمانی که تیغ تیز آن اینچنین فراگیر نشده ‌بود، کمتر سیاست‌مداری با بازرگان همدردی می‌کرد، اما امروز بسیاری از اصلاح‌طلبان و میانه‌روها درد این زخم را در سینه‌های خودشان دارند و تازه به بردباری بازرگان پی می‌برند.
 
روزنامه امید ایرانیان به مناسبت بیست و دومین سالگرد درگذشت مهدی بازرگان در گفت‌وگو با برخی از اعضای دولت او و نیز همفکران و تحلیلگران سیاسی به بررسی آرا و نظرات مختلف او پرداخته است که در ادامه می‌آید:
 
 
 
 
 
مبارز مصلح
 
غلامعباس توسلی، فعال سیاسی در گفت‌و‌گو با «امید ایرانیان» درباره ویژگی‌های شخصیتی مهدی بازرگان، گفت: «او یکی از مبارزان سیاسی مصلح و همچنین از پیشگامان در عرصه روشنفکری دینی بود. درو اقع هرگز نمی‌توان این 2 بعد از شخصیت او را از هم جدا کرد. چراکه او در همه آثارش علاوه بر اینکه به دنبال اثبات حقانیت و یگانگی اسلام بود، سعی می‌کرد که آن را با علم روز هماهنگ کند. این نوع عملکرد او، مورد انتقاد گروهی بود اما بدان معنا نبود که طرفداری نداشته باشد. چراکه در بعد دیگر ماجرا از نوع نگرش و تفکر او میان مردم و اهالی سیاست، برخی علما و اندیشمندان حمایت‌های زیادی می‌شد.» توسلی ادامه داد: «اصلاح و احیای دین و بازگشت به قرآن، یکی از دغدغه‌های اصلی و اساسی بازرگان بود. او هرگز سعی نکرد که تنها فعالیت و نگاهش را منحصر به پیوند دین و علم کند. اگرچه این حوزه‌ای است که اکثریت مردم و افراد آن را به بازرگان گره می‌زنند اما بازرگان هر کجا دین به نحوی مورد تهاجم قرار می‌گیرد در صحنه حاضر شده و از آن دفاع کرده است.» این عضو نهضت آزادی همچنین در ادامه بحث درباره ماندگاری شخصیت مهدی بازرگان تأکید کرد: «نادیده گرفتن شخصیت مهدی بازرگان در تاریخ ایران جفا به ایران و به تاریخ است. چراکه او از جمله شخصیت‌هایی بود که اگرچه رنج بسیار کشید و حتی جفا دید اما هرگز از راه خود بازنگشت.» او ادامه داد: «در دوره قبل و اوایل انقلاب، بزرگان زیادی چون مهدی بازرگان را از دست دادیم. این‌ها می‌توانست تجربه بزرگی برای کشور باشد که در حفظ چهره‌های بزرگ کشور بکوشد و نه تنها عرصه را برای آنها تنگ نکند، بلکه به عنوان سرمایه تاریخی عرصه را برای آنها باز نگه دارد. اما متأسفانه این تجربه تاریخی نادیده گرفته شد. به طوری که همچنان در برخی موارد شاهده گوشه نشینی برخی چهره‌های تأثیرگذار هستیم» توسلی در پایان گفت «آنچه بازرگان را ماندگار کرد این بود که هرگز از راه خود برنگشت و علی رغم برخی بی مهری‌ها، همچنان به مسیر خود ایمان داشت. این ایمان به مسیرش باعث شد که در تاریخ ایران جاودانه شود و با گذشت سالیان سال از درگذشتش، همچنان در کشور از او صحبت شود.»
 
افول در ادامه راه بازرگان
 
علی‌اکبر معین‌فر، وزیر نفت دولت موقت هم در همین راستا به امید ایرانیان گفت: «راهی که بازرگان ادامه داد و آنچه در نگاهش وجود داشت، تنها فردی مثل او باید پیدا شود که بتواند آن را ادامه دهد. فردی که بعد از درگذشت مهندس بازرگان، تا کنون نظیر آن هم در کشور نداشته‌ایم. " معین فر ادامه داد:" در واقع تنها فردی که گذشت زیادی داشته باشد و توانایی تحمل اقسام مشکلات و عقاید دیگران را داشته باشد، می‌تواند ادامه دهنده راه بازرگان باشد." او افزود:" پس از مرگ مهندس بازرگان، متأسفانه نتوانستیم که راه او را ادامه دهیم و پی گیری آنچه مد نظر ایشان بود، رو به افول رفت. اما در عین حال امیدواریم که با تجارب تاریخی که به دست آورده‌ایم در آینده بتوان این راه را ادامه داد.»
 
او در پاسخ به این سؤال که چرا نتوانستیم این مسیر را ادامه دهیم، گفت: «دلیل اصلی رو به افول رفتن اهداف او در کشور، برخی خودخواهی‌ها و قدرت طلبی‌ها بود. این در حالی است که مهندس بازرگان هرگز فرد خودخواهی نبود و یکی از افرادی بود که بالاترین تحمل را در پذیرش عقاید دیگران داشت. در واقع با تمام باورهای شدید مذهبی، هرگز فرد خشن و دگمی نبود. همیشه آماده شنیدن بود و باور جدی بر دموکراسی و مردم داشت.» معین فر همچنین تأکید کرد: «در دوره‌ای به ایشان بی مهری شد و مهندس بازرگان رد صلاحیت شد اما این اتفاق درحالی افتاد که به باور من، صلاحیت کسانی که او را رد صلاحیت کردند، محرز نبوده و نیست. اما با این حال مهندس بازرگان همچنان در مسیر خود استوار ادامه داد.»
 
مدافع بیت المال
 
هاشم صباغیان، وزیر کشور دولت بازرگان هم درباره ادامه راه بازرگان به «امید ایرانیان» گفت: «اگر ما توفیق داشتیم که راه مهندس بازرگان در مسیر دفاع از حق، آزادی و دموکراسی ادامه دهیم، سرنوشتمان اینطور نبود. متاسفانه آسیب‌های اجتماعی هر روز بیشتر می‌شود و بیکاری بیداد می‌کند. با این شرایط واقعاً نمی‌توانیم بگوییم که سیاستمداران بعد از مهندس بازرگان، راه او را ادامه داده‌اند.» او ادامه داد: «در هر جامعه‌ای چند چیز می‌تواند مبنای حرکت باشد. اول اینکه قانون برای همه یکسان باشد. یعنی افراد با رابطه نتوانند، قانون را زیر پا بگذارند. بحث دیگر حق الناس است. بیت المال در اختیار مسئولین، امانت است. اختلاس‌هایی که اتفاق افتاده نشان می‌دهد که بیت المال رعایت نشده است. مسأله سوم حق مردم است. باید از حق مردم دفاع کرد. این موارد همیشه مورد تأکید مهندس بازرگان بود. آیا الان این موارد در نظر گرفته می‌شود؟ وقتی رعایت نمی‌شود، بدان معناست که ما راه ایشان را ادامه نداده‌ایم.» صباغیان با بیان خاطره‌ای گفت: «اولین بار که هیئتی قرار شد به خارج برود. شرکت در کنفرانس بین المللی کار بود. مرحوم داریوش فروهر که وزیر کار بودند، به مهندس بازرگان گفتند که من با یک نفر به عنوان رئیس دفتر، یک نفر، آشنا به قوانین و حقوق کار و دو نفر به عنوان محافظ. مهندس بازرگان در هئیت دولت اجازه همراهی 2 محافظ را نداد و گفت که اول باید توکل شما به خدا باشد. همچنین قوانین بین المللی می‌گوید که هر مهمانی وارد هر کشوری که می‌شود، حفاظت و امنیتش از زمان ورود تا خروج بر عهده ان کشور است. یعنی تا این اندازه دقت داشتند.» او ادامه داد: «این در حالی است که گاهی می‌بینیم افراد با چه هیئت بزرگی برای سفر به کشورهای دیگر از ایران خارج می‌شوند. در صورتی که نیاز نیست و از جیب بیت المال خرج می‌شود. حتی در سال بعد از دولت موقت، وزیر کار همراه سی و پنج نفر همراه از ایران خارج شد.» وزیر کشور دولت بازگان در پایان یادآور شد: «جای چهره‌هایی همچون مهندس بازرگان همیشه در کشور خالی می‌ماند و پر کردن جای چنین افرادی واقعاً کار سختی است. بنابراین باید قدر افراد این چنینی که زنده هستند را بدانیم و به جای برگذاری بزرگداشت پس از مرگشان، به امروز و استفاده از تجربیاتشان فکر کنیم.»
 
مرد دموکراسی
 
حجت الاسلام حسین انصاری راد، رئیس کمیسیون اصل نود مجلس ششم شورای اسلامی هم در همین ارتباط به «امید ایرانیان» گفت: «من مهندس بازرگان را با سه خصوصیت می‌شناسم. اولین خصوصیت شاخص او، تدین بود. دوم اینکه ایشان فردی با اخلاق بود. اما خصوصیت سوم او، اعتقاد به آزادی، قانون و علم بود.» انصاری راد یادآور شد: «او به آزادی و دموکراسی، قانون و اخلاق معتقد بود و در این شاخص‌ها ما از ابتدای انقلاب تا کنون ضعف داریم. در واقع نتوانستیم آرمان‌هایی که او مبلغ و عامل به آن آرمان‌ها و انقلاب ما هم بر آن اساس بود، حفظ کنیم. معتقدم انقلاب ما از جهل به علم، از ظلم به عدالت می‌دانستم و می‌دانستم. یعنی انقلاب برای همان چیزی بود که بازرگان برای آن تبلیغ و عمل می‌کرد." او تأکید کرد:"متأسفانه ما توفیق چندانی در این زمینه‌ها نداشتیم و موفق نبودیم.» انصاری راد یادآوری کرد: «من همیشه طرفدار نظام بودم و هستم. هیچ تردیدی هم در اینکه من یا امثال من باید در خدمت جمهوری اسلامی باشیم، نداشته‌ایم. اما در عین حال معقدم که وقتی می‌توانیم جمهوری را حفظ کنیم که دموکراسی و مردم سالاری را حفظ کنیم. وقتی می‌توانیم جمهوری را حفظ کنیم که تبعیض را کنار بگذاریم، عدالت را در جامعه تحقق بخشیم و قانون و علم در این کشور مبنای اداره، عمل، برنامه‌ها و سیاست‌هایمان باشد.» او ادامه داد: «از رأس هرم تا سطح پایین باید این مبانی را در نظر داشته باشیم. اگر ما هر گونه ضعفی در مدیریت علمی یا عمل به قانون و اخلاق نشان دهیم، به همان نسبت هم به جمهوری اسلامی خدمت نکرده‌ایم و در جهت تحکیم و دوام جمهوری اسلامی، ناقص عمل کردیم» انصاری راد در پایان اظهار کرد: «تمام مواردی که گفته شد، مورد تأکید دلسوزان انقلاب و به ویژه بازرگان بوده است. بنابراین باید در جهت رعایت این موارد بکوشیم و کسانی را که در این راستا گام برمی دارند، ارج بنهیم.»

*اميد ايرانيان